Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Yig‘iq sodda gaplarning [W] asosida kengayishi. [W] asosida kengayish [W] vazifasida kelgan so‘zning semantik valentligi asosida kengayishidir. Albatta, so‘zning kengaytiruvchilari va gap bo‘laklari orasidagi munosabatlar alohida masala. Lekin gapning qurilishi, nutqda voqelangan gaplarning qoliplari haqida so‘z ketganda, bu masalaga ma’lum darajada to‘xtalish zarur. Nutq chiziq, tizma tabiatiga ega¹. Nutqning tizimliligi nutqda chiqqan har bir hodisaning ketma-ketligini talab qiladi. So‘zning kengaytiruvchilari (so‘zning semantik valentliklarining aktantlari) ham nutqda birin-ketinlik bilan – kengaytiruvchi (tobe) kengayuvchidan (hokimdan) oldin keladi va, albatta, gap qurilishida – voqelangan gap qolipida alohida bir o‘rin olib, gapning voqelangan qurilishiga ta’sir etadi.
[W]ning kengaytiruvchilari mohiyatan so‘z valentligining aktantlari bo‘lganligi sababli, gap qurilishida ma’lum bir o‘rinni egallaydigan bu kengaytiruvchilarning tabiati [W] o‘rnida qanday so‘z kelganligi bilan bog‘liq. Shuning uchun [W] vazifasida ot yoki fe’lning kelishi gap qurilishida qanday bo‘laklarning bo‘la olishini belgilaydi. [W] ot bilan ifodalangan hollarda gapda, asosan, aniqlovchilar va qisman hollar, fe’llar bilan ifodalangan taqdirda esa hollar va to‘ldiruvchilar bilan birga, keyingilar, ya’ni hol va to‘ldiruvchi tarkibida aniqlovchilar ham kela oladi. [Pm] ifodasi bilan bog‘liq bo‘lgan ega vazifasida kelgan so‘zning ham o‘z kengaytiruvchilari bo‘la olishi e’tiborga olinsa, [WPm] tarkibining [Pm] asosida kengayishi ega va hollarni olib kelsa, [W] asosida kengayishi to‘diruvchi va aniqlovchilarni, ular tarkibida boshqa bo‘laklarni olib keladi. Agar ega yoki [W]ning kengaytiruvchilaridan biri sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi kabi oborotlar bilan ifodalangan bo‘lsa, ular murakkab (G‘.Abdurahmonov termini) yoki murakkablashgan (H.Boltaboyeva) sodda gap tiplarini beradi. Bu gaplar ham ikki xil:
a) umumiy bajaruvchili murakkab sodda gap (masalan, Uyga qaytgach uni ko‘rdim – ikki tarkibli, fe’l markazli, yig‘iq kesimlikli, egasiz, yoyilgan, umumiy bajaruvchili murakkab sodda gap);
b) xususiy bajaruvchili murakkab sodda gaplar (masalan, Salim kelgach uni ko‘rdim – ikki tarkibli, fe’l markazli, yig‘iq kesimlikli, egasiz, yoyilgan, xususiy bajaruvchili murakkab sodda gap).
Murakkab sodda gaplarning “umumiy bajaruvchili” va “xususiy bajaruvchili” turlariga ko‘ra 3-jadvalda ko‘rsatib o‘tilgan sodda gapning to‘rt ko‘rinishi yana 72 turni beradi. Bular o‘zbek tilida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan 72 turli murakkab sodda gapning mantiqiy-riyoziy turini tashkil qiladi. Bu kengaytirilgan bo‘lak (oborot) ning egaga, [W]ning boshqa kengaytiruvchilari – hol yoki to‘ldiruvchiga, bu kengaytiruvchilarning kengaytiruvchilariga rang-barang munosabati asosida bu 72 turli murakkab sodda gap o‘z o‘rnida yana bir necha yuz xil turlarni beradi (3-jadval).