ўз сўзининг устидан чиқа олармикан?
Олтинчи саёҳат
Уз уйида тинч, осойишта ҳаёт кечираёттан Синдбод бир куни нима бўлДИю майда-чуйда харид қилгани бозорга туш-ди ва иттифоцо бу ерда К ўрқмас кемачини учратиб колди. Эски кадрдонлар бир-бирлари билан қучоцлаш иб кўриш ди-лар. Синдбод К ўрқм ас кемачидан ҳол-аҳвол сўради, нима билан маш ғул эканини суриштирди. «Э, хож ам, касбимиз ке-
ачилик бўлгандан кейин нима қилардик — кемадамиз-да,— деди Кўрқмас кем ачи ва Синдбоддан сўради: — Узингиз-чи?» Синдбод бу саволга ж авсб тополмай ўйланиб қолди. Қ ўрқм ас кемачи бошка сазол бермади. У эндигина хайрлаш иб кетай деб турганда Синдбоднинг ўзи яна саволга тутди: «Ҳозир қа-ёқка кетаётирсан?»— Ш унда Қ ўр^мас кемачи у тушган кема
анубий уммонлар бўйлаб сафарга йўл олаётганини айтди: «Эй, хож ам , мен сизнинг ушбу саф арга кизиқаётганлигингиз-нп сезиб турибман. Эрталаб йўлга туш амиз, яхш иси биз билан юра колинг, яна биргаликда саёҳат қилайлик, кўрмаган
ойларни кўрайлик»,— деди. Ш унда Синдбод ўзининг ўйлаб кўришини айтди за эрталабгача' муҳлат сўради. Уйига кайт-дню ўйлаб-ўйлаб туни билан кўз ю ммади ва эрта сааҳардаи
абдукларини ҳозирлаганича К ўркмас кемачилар кемасида ҳозир бўлди.
Синдбодлар туш ган етти елканли бу яп-янги кем а кўп ўт-масдан лангарини кўтардию бепоён денгиз бўйлаб сузиб кет-ди. М ўътадил эсиб турган ш амол ёрдам ида у сувнинг текис сиртини кесганича ғизиллаб борарди. Ҳ ар саф аргидек бу гал хам саёҳатнинг биринчи ^аф таси тинчгина, фавкулодда во-кеаларсиз ўтди. Ф акат йўл-йўлакай тўхтаб ўтган соҳил ша-
ҳарларидан
|
бирида Қ ўрқок кемачи
|
А булҳасанни
|
учратиб
|
колиш ди. У
|
шу ердаги кемалардан
|
бирида хизм ат
|
қилар
|
экан. Қўрқмас кемачи уни кўрибоқ:
|
«Ҳа, бакало^, бормисан,
|
бизнинг кем ага ўтсанг-чи!» — деган
|
эди, Қўрцоқ кемачи бу
|
76
таклиф га бажону дил рози бўлди ва уч кадрдон саёхатчилар ян а ҳамроҳликда йўлга тушишди.
Еттинчи кунга ўтганда кеманинг сарустўни тепасига бор-лантан каж авада туриб денгиз сатҳини кузатиб бораётган
ўрқмас кемачи бирдан: «Олдинда— сувда аллакандай ду-малоқ нарсани кўряпм ан!»— деб колди. Ҳ амма ўша томонга
1>аради, аммо сувдан дўппайиб чикиб турган нарсанинг нима-лигини билиша олмади. Бир оздан сўнг ^ўркм ас кемачи:
Ҳалиги нарса чаи томонга ўтди»,— деб хабар килди. Ҳа-кикатан ҳам дўппайган нарса энди кеманинг чаи томонидан кўринарди. Кўп ўтмай кузатувчи тараф дан: «Ҳалиги нарса ўнг томонда кўриняпти»,— деган хабар бўлди. Энди у бсш қа томонга ўтган эди. Аммо номаълум нарса анча узокда эди. Бир оз ўтгач кемачи бирдан: «Хозир бўлинглар, ҳалиги нар са якинлаш иб келяпти»,— деб колди. Кемадагилар хийла таш виш га тушиб цолиш ди. Ҳ ар саф ардагидек биринчи булио Кўркоқ кемачи ҳикиллаш га туш ди: «Огайнилар, кемани ор-^ага кайтара колайлик!— деди у. — Нима қиламиз кура-би-латуриб бир балонинг устига бостириб бориб?» «Ж им бўл, бакалок, нима, сенинг жонинг ҳамманикидаи ширинроцмы?— деб уни койиб берди К ўркмас кемачи. — Бориб кўрайлик-чи, биз билан бекинмачок ўйнаётган бу нима бўлди экан?» Синд бод ҳам унинг гапини мйъқуллади, кема тўхтамасдан олга
Kaj)a6 юрди.
Бирдан узоқда кўриниб турган дўппайган нарса иўц бўл-дию «шўлп» этиб якингиыадан шўнғиб чиқди. Уни кўриб ке
адагилар бараварига «Во^!» — деб юборишди. Кеманинг ён-гинасидан узун бўйинли, думалок бошли, кўзлари катта-катта бир нотаниш м ахлук бақрайиб турарди. Унинг бўйни илонни-кидай бўлса ҳам афт-башараси худди одамникига ўхш ар, аммо йирикрок, бурни япаски, қош сиз кўзлари худди кўз-ойнак тутиб олгандек дум-думалок эди. М аҳлуқ кемани ва ундаги одамларни қизи^иб кузатар, худди туяникига ўхш аган бўйнидаги хум калла боши уёқ-буёқ^а секин буриларди. Ал-баттаки, бундай номаълум махлудни йўловчилар биринчи кўриш лари эди. Ш унинг учун унинг хукук баш араси кўплар-нинг ўтакасини ёраёзди. К ўрқок кемачи жон-жахди билан: «Вой дод, ўлдим!»— деб бақириб юборди. М ахлук эса улар-га тикилиб, кузатиб турди-да, бирдан: «Э, мендан кўрқманг-
ар»,— дегандай бир кўзини қнсиб қўйди ва сув остига шўн-ғиб кетди. О дам лар: «Хайрият-ей»,-— деб энди ўзлари га ке-лабош лаган эдилар ҳам ки ҳалиги маҳлуқ бирдан кеманинг
ёнбошидан сувдан бош чиказди, бу ерда хам кемадагиларни анча вақт томоша қилгач, яна кўзини қисиб-қисиб қўйди ва сув остига шўнғиб, кўринмай кетди. Кейин яна кеманинг бу томонидан ш ўнғиб чикди, хуллас у гоҳ ўнг, гоҳ чап томон-дан кўринар, ҳар сафар одамларга қараб дўстона кўз қисиб қўярди. Кемадагилар бу чацирилмаган меҳмон — номаълум
ахлукка анча ўрганиб колишди, уни олдиларига чакириш иб, нон, озик-овкат таш лаб кўриш ди. Ҳ атто унга Нотаниш хон деб исм ҳам кўйиб олишди. Н отаниш хон таш ланган нон, озик-ов-катларга карамас, лекин одамларнинг туриш лари, хатти-^а-ракатларини синчиклаб кузатар, кемадан сира аж раягиси келмасди.
ммо кеманинг дарғаси А буж аҳл деган таж анг, гирт жо-ҳил киши эди. У номаълум махлук пайдо бўлган кундан бош-лаб: *Бу баш арайи бедаво бир балога дучор қилади-да»,— деб ғудулланар, Нотаниш хонга қараб муш т дўлайтирар, «Йў-кол, кет», деб кўлига туш ган нарсани отарди. Бу гал у но
аълум махлук билмасдан кемага яқин келиб колганда кема чилар чангагини олиб отди, қайрилма учли ўткир чангак бо риб махлукнинг кўзига тегди, у худди одамдек ўкирди-да, сув остига шўнғиб кетди, сув юзй кип-кизил конга бўялди.
Бир беозор м ахлукни бекорга яраладинг, энди бир балога
дучор бўламиз»,— дейишди кемадагилар А буж аҳлга. А ммо кемачилар бошлиғи бўш келмади: «А ллакандай бир махлуқ-дан кўркиб ўтираманми, боплаб кўзини кўр килдим»,— деб қаҳ-каҳ отиб кулди. Ш у пайт кеманинг ёнгинасидан номаъ лум м аҳлуқ узун бўйнини чўзиб кслди-да ғазаб билан Абу-
ахлнинг юзига тупурди, дарга: «Вой кўзим!» деганича ор-қасига қулади, номсиз м ахлук эса аста-секин сувга шўнги-дню шу кетганча кўринмай кетди. Д аргани уёк-буёк килиб ўзига келтиришди, у тирик қолдию, аммо икки кўзидан ай-рилди. К емадагилар бу вокеадан гоят таъсирланиб, даргани дам койиб, дам унга ачиниш ди, а^м о вақт ўтган эди.
ем а ўз йўлида давом этди. Аммо дарга г:ўр бўлгани учун унинг йўли тўғрими, нотўгрими — билиб бўлмасди. А буж ахл эса хамон дарғаликни даъво килар, ўтирган жойида хеч нар сани кўрм асдан, «кемани уёкка бур, буёкка бур», деб кўрсат-
а бергани берган эди. Одамлар «кўрнинг кўрсатмаси ним а бўларди, охири бир кор-холга олиб боради-да», деб безовта бўла бошлашди. Худди ш ундай хам бўлди: атрофии кузатиб бораётган Кўрхок кемачи бирдан: «Олдинда чакм ок чақиб, ўт чикяпти!»-г деб колди. Й ўловчилар дув этиб кема кета-стган тараф га қараш ди: хув олдинда «каре-курс» мома^ал-дирок гумбурлар, «ялт-юлт». этиб чакм ок чакарди. О дамлар: «И-е, бу кандай бало бўлди?»— деб бош лари котди. Абул-х.асаннинг кўркоқлйги хуруж килиб «вой-вой, ўлдим»лаш га тушди. Лекин кўр дарга: «Чакмок? К анала чақмоқ?» деб сў-раб-суриш тириб бир ф икрга келиб кўрсатм а бергунча кем а ўша ўт чикаётган жойга якинлаш иб колди. Бу ж уда кизик ва кўркинчли м анзара эди: куппа-кундуз куни сув бетида «карс-қурс» килиб чакм ок чакар ва кўзларни камаш тириб ўт чи-карди. Йўловчилар бу галати м анзарани кўриб ҳанг-манг бў-либ колишди, улар бу ўтнинг каердан чикаётганлигини би-лиш га қизиқиш арди. Бўлаётган ходисани синчиклаб кузатиб
турган Қўрцмас кемачи бирдан: «Балиқ, булар балиқ
кан!»— деб кичкирди. К араш са иккита катта, беўхшов ба-ЛИ1{ бир-бири билан хезланиш ар, бир-бирига таш ланганда чақ-Мск ча1{илиб, ўт чикарди. Синдбод илгари кўп саёхат ^илган кемачилардан олис денгизларда чақм оқ ўт чикарадиган ба-
и қлар бўлади, деб эш итганди, мана энди ўзи кўриб туриб-ди. Й ўловчилар бу текин томош ага анграпганларича балиқ-ларнинг кемага яқинлаш ганини сезмай қолишди. М ана ке
анинг ш ундо^^ина бурни остида ўт ча^н ади : балгщлар яна бир-бирларига таш ланиш ди. У лардан чиққан чакм ок таъси-рида кема дириллаб қалтираб кетди. Ана, баликлардан бири ўз душ манига қараб чацжоц ўт 'йўналтирди, иккинчи бат щ чап бериб қолди, лекин ўт кем ага келиб тегдию унинг чап ёнбоши ёна бошлади. И ккинчи балиқ бу томонда туриб душ
анига чақм оқ ўт отди — бундан кеманинг ўнг ёнбоши ёна бош лади. И кки томондан кетган ўт бир зум да кемани қоплаб олди, кем ада кий-чув бошланди, ваҳим ага туш ган йўловчи-лардан ким уё^дан-буё^ка югурган, ким ўзини сувга таш-
лаган... Қ ўрқоқ кемачи эса ўзини кўйгани жой топмасдан тинмай питирларди. Кўрқмас кемачи Синдбоднинг олдига келди-да, хотиржамлик билан: «Хожам, царанг, яна кема ҳа-локати-я... Ж уда ж снга тегди-да бунака ҳалокатлар,— деди.
— К елинг, энди бунинг бир чорасини кўрайлик, бўлма-са бу кўр дарғанинг касрига қолиб ёниб кетиш имиз ҳам ^еч ra n эмас». У лар кем анинг ёнига боғлаб кўйиладиган ки чи к кайикқа секин тушиб ўтиришди. Ш у пайт халлослаганича Кўрко1$ кемачи етиб келиб ўзини «шап!» этиб қайиққа таш-лади. «Ҳа, бакалок, — деди унга К ўрцмас кемачи, — муича ш ош илмасанг? Сени бу ерга ҳеч ким так лиф қилмовди ше-килли?» «Э, ошна, бунака пайтда хазилга бало борми? Кани, ҳайда тезроқ қайиқни!»— деди ҳансираб Қ ўркоқ кемачи. К ўркм ас кемачи истеҳзо билан кулиб цайиқни энди юргиз-мокчи бўлиб турган эди хамки, кема четидан аллаким нинг: «Тўхтанглар, тўхтанглар, мени хам олиб кетинглар!»— деб инграгани эшитилди. М ундо^ караш са — кема даргаси Абу ж ахл. «Оббо жоҳил-ей,— деди Кўркмас кемачи, — ўзинг ёк-кан ўтга ўзинг қоврклавер, деб тащ лаб кетаверсак ҳам бўлар-дию, лекин ҳарцалай одай, олмасак бўлмайди»,— деб кур даргани кемадан кўтариб олди. «Энди ж ўнам асак бўлмайди, кема хам ёниб битди»,— деди К ўркмас кемачи ва эш какка зўр берди. Қ айиқ ёниб турган кемадан узо^лаш а бошлади. Б сш ^а • йўловчилар кўринмас, ким сузиб, ким агнаган ёгоч-ларга тармаш иб кутулган эди. Синдбодлар туш ган қайиц кенг денги'зга чиқиб олди^ бурқсиб ёниб ётган кем а узокда i$o-либ кетди. Сайёҳлар бу ф алокатдан хам омон колганликлари-га хурсанд эдилар. Аммо дайикда бораётган К ўрқок кемачи хамон «ох-вох»ни кўймасди. К ўр дарга эса нуқул, «вой ке-мам, вой кемаж оним-ей»,— деб борарди. Қ ўрцмас кемачи ун-
•га: «Ўзинг омон колганингга хурсанд бўлсанг-чи, нош укур
банда»,— деб койиб қўйди. Аммо кур д а р га : «Сеи нега мен-га ўргатяпсан, мен даргаман, сен эса оддий кемачисак, ме-нинг айтганларимни килиш инг керак!»— деб бакириб берди.
ўркмас кемачи уни даст кўтариб денгизга улоктирмокчи бўлди, леки н : «Шу кўр билан тенг бўлиб ўтираманми >, деб
ндамай куя цолди. Бундан ҳаволанган кўр дарга, «кайикни ўнгга бур, чапга бур», деб буйруқ бера бошлади. К ўркм ас ке
ачи бунга ҳам чидади, «гапирса гапирар >, деб қўя 1>олди. Б у кўнгилчанлигининг кейин қанчалик зарар келтириш кни у содда каё^д ан билибди, дейсиз.
Тўрт киши тушган кичкина қайиқ тўлқинланиб турган денгиз сатҳида лопиллаб кетиб борарди. Энди эш какни Қўр-кок кемачи эшар, Кўркмас кемачи тик турганча атрофии ку-затарди. К ўр дарга эса Синдбоднинг ёнида ўтирганича ўзи-нинг кўрсатмаларини берарди. Ц айикдагкларнинг хаёли би-рор курукликка етиб олишда эди. Аммо чср атроф сув, уфц кўринмасди. Ш у зайлда уч кечаю кундуз сузишди. К ичкина-гина қайикқа тўрт киш икинг тиқилиб ўтириши, Қўркоқ кема-чининг нолиш ларию кўр дарганинг бўлар-бўлмас буйруқбоз-лиги роса жонга теккакди. Бунинг устига тепадан аям ай олов сочаётган куёш тинкани қуритарди. Офтобнинг зўрлигидан гўё денгиз ҳам қайнаётгандай эди. «Кани энди би р.салқи н ш амол эссаю бир оз нафасимизни ростласак»,— деб орзу ки-лиш арди қайикдагилар. Бир неча кун сузилгандан кейин ха-во ҳам , денгиз ҳам бир оз совугандай бўлди. К айиқ эса ҳамон ж ануб томонга кетиб борарди. Қ ўрқмас кемачи бирдан: «Ол динда оппок нарсани кўряпм ан!»— деб колди. Ҳ амма олдин-га қаради: узокда нимадкр окариб кўринарди. Аммо у куруқ-ликми, ш аҳарми ёки кемами — билиб бўлмасди. «Бу нима бало бўлди?— деб ғўлдиради Туўркоц кемачи. — К уруқлик бўлса бунақа оппоқ бўлмасди. Тағин бир балога дуч келм ай-лик, яхш иси қайиқни ор^ага бура қолайлик...» «Ж им бўл, бақалок, балки бу қурукликдаги қасрдир», — деди унга Қўрқ^ мае кемачи. «Ёки бирорта куш нинг тухуми бўлса ҳам аж аб эмас, бир пайтлар биз ш уна^а қуш нинг тухумига дуч келган-
из, эсингдами, А булҳасан?»— деб Қ ўрқок кемачига муро-ж аат килди Синдбод. «Э, ўш анда руҳ қуш и еб қўйиш ига оз-гина қолган, яхшиси унга якинлаш майлик»,— деди Қўрқоқ кемачи дағ-дағ титраб. «Бу ерда мен хўж айинман, — деб кол ди бирдан кўр дарга А буж аҳл.— Олдинда кўрикаётган нарса кема бўлиши керак. Қ айиқни ўш а томонга караб юргизиш ни буюраман. Н егаки, унга етиб олсак, мендай улуғ даргани та-ниш иб, дарҳол ёрдам кўрсатиш лари турган ra n ! »
у хилдаги ҳар хил гаплар билан қайи^ яна жануб то монга — оқариб кўринган нарсага цараб юрди. А нча якин-лаш илганда ҳам ҳалиги сирли нарсанинг нпмалигини аниқ билиб бўлмас, у гох тоққа, го^ муҳташ ам қасрга, гоҳ эса
ем ага ўхш айверарди. Ҳатто ўткир кўз Кўрқмас кемачи ҳам бунинг нималигини аник илғаб ололмасди. Аммо унга тезрок етиб олиш учун эш какка зўр берилди. Ҳ алиги оқ нарса аста-секин яна турфа-турфа м анзаралар касб эта бошлади. А на, унда баланд, қорли чўккилар кўринди. Л екин тсғ бошдан-оё^ оппок бўлмасди-ку? К ўкка бўй чўзган миноралар, касрлар-кинг гумбазлари кўзга таш лана бошлади. Лекин ш аҳар ҳам турли рангда бўлиши керак-ку? Уни кем аям деб бўлмасди, чунки кема узокдан бунчалик катта кўриниш и мумкин эмас-ди! Бу сирлилик кайикдагиларнинг ҳам кизш>ишини оширар,
ам таш виш га солар эди. Аммо энди кайтиш йўк, кайи^ сирли ок салтанатга караб шитоб билан кетиб борарди. Ка-$тц ўш а томонга канчалик юрса ҳаво ш унчалик совиб борар, ҳозиргина офтоб тиғидан ҳаллослаган йўловчилар совкотиб ж у н ж и ка бошлашди. «Э, кайси гўрга кетяпм из!— деб бирин чи бўлиб «оҳ-вой» кўтарди Қўркок кемачи. — Ҳ аммамиз муз-
аб ўламиз-ку?!» «Узингни бос, бақалок,— деди Кўрқмас ке м ачи, — бош қалар совқотса ҳам сенинг теринг калйнрок, сғинг кўп». Бу орада қайик ўша улкан ок нарсага ж уда якин лаш иб қолган эди. «И-е, бу сузувчи муз тоғи экан!— деди ниҳоят Қўрқмас кемачи унга синчиклаб караб. — Балки у ерда ичимлик сув, емиш топармиз?» Энди улар оркага хам кайта олиш мас, оким уларнинг қайиғини тўппа-тўғри ўш а токка караб олиб борарди. М ана, улар у чеккасию бу чекка-си кўринмайдиган улкан муз тоғига якинлаш иб келишди, тоғнинг ок новвотдай серкирра чўқкилари офтоб нурида яр-кирар, ундаги турли-туман ш акллар киш ини ҳайратга со-ларди. Муз тоғи бир ^араш да баланд тог чўқкиларини, бир караш да улкан минораю касрларга бой ш аҳарни, яна алла кандай инш оотларни эслатарди. Аммо унда ж он асари кў-ринмас, ҳам м аёқда совуқ бир вахима ҳукмрон эди. Муз тоғи ҳам худди қайиқ1$а ўхш аб рўпарадан улар томонга лапанглаб сузиб келарди. «Хўш, кема эканм и?— деб бўйнини чўзди кўр дарға. — Қани, яқинлаш иб дарғасини чақиринглар, машҳур
арға А буж аҳл келди, денглар...» Унинг бу гапларига ҳеч ким парво қилмади. Қўрқмас кемачи қайиқни усталик билан буриб муз тоғига бакамти олиб келди ва ўзини муз устига олпб кайиқни уш лаб қолди. Й ўловчилар бирин-кетин токка тармаш иш ди. Қ ўркоқ кемачи ж уда ҳадиксираб муз тоғига ўтди, А буж аҳл ҳам : «И-е, бу кемага ўхш амайди-ку?»— деб кайикдан тушди. Уни ҳам тепага тортиб олишди.
ундай қилиб, кема ҳалокатига учраган тўрт й ўловчи
уз тоғйга чиқиб олишди. Тоғ ж уда катта, унинг охирию чегараси кўринмасди. У ж уда ғалати — тоғ бўлиб тоғ эмас, ш аҳар бўлиб ш аҳар эмасди. Бошдан-оёк муз бўлса ҳам ундаги турли ш акллар, турли манзаралар кўрган одамни хайратга соларди. М ана, муздан барпо бўлган баланд тоғлар, қуйирок-да эса ястаниб ётган муз далалар, музлаб котиб цолган дарё-
лар, ирм оклар. Боғлар, улардаги сон-сано^сиз дов-дарахтлар» бутазорлар, ҳаттоки майса-кўкатлар, гуллар хам оппок муз дан эди. Гўё бутун табиат м уз бўлиб цотгандек эди. Сал на-рирокқа боришганда катта муз ш аҳарга рўпара келишди.
ака, ш аҳарнинг муздан .ялтираб турган баланд деворлари, муҳташ ам дарвозалари. К ўрқоқ кемачи дарвоза олдига кел-ганларида қалт-қалт калтирай бошлади. «Огайнилар, ичка-рига кирмай кўя қолайлик, кўнглим сезиб турибди, бир ба лога гирифтор бўламиз»,— деди у. Қ ўрқмас кемачи эса уни ҳар сафаргидек жеркиб таш лади: «Эй, бақалоқ, қўрқиш ни бас 1$ил, сени номаълум м ахлуқ емади, ўтда ёнмадинг, энди ҳеч кимга керак эмассан»,— деди у. Кўр дарга А буж аҳл эса: «Дарвоза? Қ анақа дарвоза? Дарвоза бўлса ичкари кириб, маш ^ур дарга А буж а^лнинг бу ерга таш риф буюраётганлиги-ни айтинглар, етарли ҳурмат-эҳтиром билан кутиб олур-лар->,— деб «кўрсатма» берди. Қ ўрқм ас кем ачи бу сўзлардан энсаси ^отса ҳам индамасди ва ш аҳарницг муз дарвозала-рини қисирлатиб очди. Сайёҳлар кимсасиз, ўлик м уз шах.ар-га кириб боришди. У йлар, кўчалар, карвонсаройлар, касрлг.р, бозор майдони, дўконлар кандай бўлса ш ундайлигича турар, фа1>ат ҳаммаси муздан эди. Ҳ амма жойда — уйларда, дўкон-ларда, кўча-кўйларда одамлар нима билан маш ғул бўлса ш ундайича муз қотиб қолган эдилар. М ана, дўкондор газла-масини м актаганича, темирчи эса болғасини кўтарганича, мешкобчи мешкобини оркалаганча, сарбоз от устида килич ўйнатганча, фаррош кўча супураётганча, кулол кўзасини яса-
ётганча, қоровул ш ақилдоғини ш акиллатганча муз бўлиб
отиб долган эдилар. Сайёҳлар бу ҳолни кўриб гоят таъсир-ландилар. Гуўр1$оқ кемачи хар 'бир муз одамни кўрганда бир сакраб туш ар, шош а-пиша бош каларнинг ор^асига яш ири-нарди. Қ ўркмас кемачи билан Синдбод бу дахш атли манза-радан лолу ҳайрон эдилар. Ф ақат кўр дарга — А буж аҳлгина ҳеч нарсани сезмасдан «мендек маш ҳур даргани качон тан-тана билан кутиб оладилар»,— деб турарди. Аммо мазкур м уз ш аҳарда бирорта хам тирик ж он кўринмасди.
Бирдан Қ ўрқоқ кемачи ўз-ўзидан «Дод!»— деб юборди. Ҳ амма ўгирилиб унга каради. Абулҳасан кўзлари ола-кула бўлиб аллақаёқнй кўрсатар, нукул «1>... к... қ...» дерди. Қўрк-қанида унинг тили тутилиб, дудук бўлиб қоларди. Бу сафар ҳам унинг томоги танглайига ёпишиб қолгандек эди. Н иҳоят у : «Қ-қ-кора муш ук!» — деб бакириб юборди. Ҳ ам м а ўгири-либ қарадию бир хароба муз уйнинг томида ғуж анак бўлиб уларга тикилиб турган қора муш укка кўзлари тушди. Унинг кўзларидан гўё ўт чақнарди. А лбатта, бу ҳол сайёҳларни бир оз чўчитди, лекин улар бу ўлик ш аҳарда тирик жон кўрган-ликларидан хурсанд эдилар. Қора муш ук сайёҳларга бир оз тикилиб турди-да, кейин аллакандай дўриллаган овоз билан сирли миёвлаб, «орқамдан ю ринглар», дегандек ш пора кил-
ди. Сўнг томдан сакраб туш иб, муз кўча бўйлаб сайёҳларни бош лаб кетди. *И-е, — деди Қ ўр^ок кем ачи,— олдингд'ан цо-
а муш ук чикцанда ишинг юришмайди дейишарди, нега биз унга эргаш япмиз?» «Бунда бир сир бор, — деди Кўркмас ке
ачи.— К ани бораверайлик-чи». Қора муш ук уларни муз ш аҳарнинг тор ва кинғир-кийш иқ кўчаларидан олиб ўтиб торга бош лади. Сайёҳлар горнинг эш игини очиб ичкари ки-риш ди. Эшик очилиши билан кора муш ук ўзини ичкарига урди. Ғорнинг ичи қоп-коронғи, аммо анча илик эди. «Шу ерда жон сақлаш мумкинга ўхш айди»,— деб ўйлашди мусо-ф ирлар. А ввало ўт ёқиш керак эди, ўт-оловсиз инсоннинг ҳаё.т кечириш и цийин. Ш унинг учун Кўрқмас кемачи иккита муз парчасини бир-бирига уриштириб ўт чиқариш га кириш ди. «Муздан ҳам ўт чиқадими?— деди Кўрқок кемачи. — Бекор
а овора бўласан...» «Ж им турсанг-чи, бақалоқ, — деди Кўрц-
ас кемачи. — Сен караб тур, ўтнинг кандай чикарилиш ини кўрасан...» Каловини топсанг кор ёғади, деганларидек Кўрқ-
ас кем ачи урина-урина олов хосил килди. Ш у атрофдаги
уз босган хас-чўпларни оловга қўйиб аранг ёндириб олди. Олов ёниш и билан қоронғи ғор ёришиб кетди, деворлари олов ш уъласида минг турли жило бериб яраклади. Горнинг деворларида турли-туман ш акллар чизилган эди. Кўркмас кем ачи девордаги ш аклларни Синдбодга кўрсатди. «Каранг, хож ам , сизнинг саводингиз бор, мактаб кўргансиз, балки бу-ларнинг маъносиии чақиб берарсиз»,— деди. Синдбод девор
аги ёзувларга синчиклаб царади. У ларда куйидаги тамға-лар битилган эди:
|
+++=+
|
|
|
Н + =
|
—
|
|
++-=-
|
|
|
- + -
|
=
|
+
|
Синдбод бу
|
сирли там ғаларнинг
|
маъносини
|
топиш учун
|
роса ўйланди . Н иҳоят топди. -j- + + =
|
+
|
дегани — яхш иликка
|
яхш илик
|
билан
|
жавоб қилсанг
|
о^ибат яхш илик
|
топасан, де
|
гани;
|
----- =
|
—
|
дегани — яхш иликка
|
ёмонлик
|
килсанг
|
ёмонлик
|
топасан
|
дегани;
|
Ц - =
|
—
|
дегани — ёмонликка
|
яхш илик қилсанг ёмонликка дуч келасан дегани;
|
— -j— = +
|
дегани эса ёмонга
|
ёмон бўлсанг — яхш илик шу,
|
дегани.
|
ам роҳлари Синдбоднинг ақлига, топкирЛигига тасанно ўкидилар. Ш у пайт кутилмаган воқеа юз берди. Кўр дарға бир бесўнақай ҳаракати билан ўтни ўчириб қўйди. Ҳамма-ёкни коронғулик босди. Сайёҳлар каёқка юриб, нима килиш-ларини билмай қолишди. Зим-зиё коронғуликда чакнаган
кки ўт кўринди, бу цора муш укнинг кўзлари эди. Негадир кора муш ук одамлардан айрилгиси келмасди. М ушук алла кандай бош қача миёвлаб уларни гор ичкарисига бошлади. Сайёхлар унинг оркасидан эргаш иш ди, тор йўллардан ўтиш-ди, бир неча муз эш иклардан киришди. Уларнинг кўзлари хам коронғуликка анча ўрганиб, у-бу нарсанинг фарқига бо ра бошладилар. Бир хонага кириш ганда Қўрқоқ кемачи бир-
дан +Дод!> — деб юборди. С айёҳлар ним а ra n экан , деб қай - рилиб қараш са хонанинг чор атрофида мурдаларнинг цоц ус-тихонлари 1>атор турарди. М ана, улардан бирининг тирж ай-ган баш араси қўрқинчли, энгагида эса бир тутам соболи бор эди. И ккпнчнси хам ж уда дахш атли бўлиб, бир оёғи калта-рок эди. У чикчи мурда новчагина булиб, бурнининг устида қўнгизнусха ж ун ёпишиб турарди. Тўртинчи мурда ж иккак-кика булиб, бурнининг остидаги ж уни кўпроц эди. Кейин ги
устихоннинг чуқурида кўзойнаксимон нарса совуқ йил-тирарди. Яна бир қанча аллакандай нусхаларнинг устухон-лари хам турарди . Гўё бу ерда k o i > суяк мурда лар йигилиш иб ,
аж лис цилаётгандек эди. Сайёҳлар бу хонадан тез-тез ўтиб кетишди. Қ ўрқок кемачи бош қаларникг панасида ўтди, кўр
дарга эса буларни кўрмагани учун жим, ҳамон кеккайган эди.
Сайёхлар бу хонадан ўтиб, иккинчисига киришди. Бу хо-нанинг деворларйга турли курол-яроглар осилган эди. Бу ер да оддий, киррали тош куролдан тортиб пилта милтицкача, камондан тортиб — зам бараккача, қамчидан тортиб кескир қиличгача — хаммаси бор эди. Ж ам и куроллар музда ярци-раб, занглам асдан ҳозирок отилиш га тайёрдай турарди. Ке-йинги хойада эса оддий маргимуш дан тортиб энг ўткир заҳарларгача қоп-коп териб қўйилган эди. К атта хумларда эса аччиқ, заҳарли буғлар тўлдирилган эди. Сайёҳлар бу хо надан хам тез-тез ўтиб кетиш ди.
ора муш ук бошлаган тўртикчи хонада эса ҳам маёқ қип-қизил кон билан бўялган эди. Бу ерда ойболта, кунда, калла
иркадиган жоди, совунланган сиртмок ва бош ка ўлдириш асбоблари қўйилган эди. Кейинги хонада эса катор терилган сдам каллаларини кўришди. Ундан кейингисида эса узилган цўл-оёқлар, кирқилган кулоклар, ўйилган кўзлар, кесиб олинган тиллар, суғурилган тиш ва ж ағлар, ситилган тирнок-лар ётарди. Сайёҳларнинг бу дахш атли манзаралардан соч-
лари тикка бўлиб, ҳуш лари бош ларидан учди. Аммо улар хамон кора муш укнинг ортидан боришар, гўё бу м аш ъум гор-дан чикиш , наж от йўлини ш у тирик жонворгина кўрсатади-гандай эди. М ушук эса хамон олдинга илдамларди.
иҳоят, сайёхлар горнинг охирги хонасига кириб келиш ди. Бу хона бўм-бўш эди. Ф акат бурчакда битта эски кўзача дум ала б ётарди. Д астлаб унга ҳеч ким эътибор бермади, гира-
ира ёруғда ҳеч ким кўрмади ҳам. Ф акат кўр дарга девор-ларни ушлаб суриниб келаётганда ўш а кўзага қоқилиб кет ди. «Нима б у?— деди у эгилиб оёги остидаги нарсани пай-паслаб кўраркан. — И-е, бу кўзача-ку!» Кур дарга кўзачани ердан кўтариб олди-да, багрига босди: «Меники бу кў зач а!— деди у очкўзлик билан.— Ундаги хазинани хеч кимга бер-майман!» «Йўғ-е, — деди Қўрцоқ кем ачи,— кемага тушган-нинг ж они бир дейдиляр, бу ҳам м аники бўлади». «Бекорни
айтибсан!— деди А бужахл кўзачани маҳкам бағрига босиб.— Буни мен топдим! К ўзача меники!» «Худо хайрингни бергур-лар, жим бўлинглар!—деди Қўрқмас кемачи ж аҳли чи^иб.
ейин кўр дарғага кар аб : — Майли, кўзача сеники бўлакол-син, лекин кўрсат-чи, унда нима бор экан?»— деди. К ўр дар га қўли қалтираб, кўзачадан цўл узмаганича уни кўрсатди,
ўрқмас кемачи уни чам алаб кўрди. К ўза оғир эмас, аммо огзи роса м аҳкам беркитилган эди. «Бунинг ичида ним а бўл-са зкан-а, — деди К ўрқм ас кем ачи,— агар тилло бўлганида ш арақ-ш уруц қилиб билинарди. Й ў^, бунда бош ^а нарса бор». «Эҳтимол, асалдир, ёки сариёғдир? Бир м аза ^илиб ту-ш ирардик-да, қоринлар ҳам пиёзнинг пўстидай бўлиб кетди-ку!»— дели тамш аниб Қ ўркок кемачи. «Эй, таги паст, ^ўр^оқ кемачи!— деди кўр дарга ж аҳл би л ан .— Нега сен менинг хусусий мулкимга кўз олантирасан? Бу килганинг учун ус-тингдан арз қиламан, козикалон сени жазолаб, қйрқ дарра урдиради!» К ўр дарга газабдан кўм -кўк кўкариб кетган эди. «Э, кўзачанг бошингни есин!— деди Қ ўрқмас кемачи ўз дўс-тининг ёнини олиб. — Менга десанг пишириб е, лекин ж им бўл!» Синдбод уларни аж ратиб, тинчлантириб қўйди.
ўзача ж анж али бир озе тинди, аммо хонадагилар қора
уш укнинг кўзачадан узок* кетолмаётганини сезишди. У ал лакандай, одамнинг овозига ўхш аган дўриллаган товуш би лан миёвлаб хонани айланар, икки кўзини кўзачадан узмас-ди. «Бунда бир ra n бор, — деди бу ҳолни кўрган Қ ўркм ас ке
ачи.— Б унака галати муш укни биринчи кўришим...» Синд бод нима дейиш ини билмай елка қисди. Сайёхлар ниҳоятда тслик^анларидан хонанинг муздек ерида оҳиста чўзилиш ди.
им мудрай бошлади, ким уйқуга кетди. Биринчи бўлиб Қўр-цок кемачининг хунук хурраги ҳаммаёқни тутди. Кўр дарга ҳам мани уйқуга кетди, деб ўйладию секин ўрнидан туриб, пайпаслаганича нариги хонага чика бошлади. Қўркмас ке мачи унинг «шитир-шитир»идан уйғониб, кўр дарганинг ҳа-ракатларидан ш убҳага туш ди, аммо унга билдириб кўймас-лик учун оёқ учида оркасидан эргаш ди. Кўр дарга лари ги хонага чикиб тўхтади, ухлаб ётганларга кулоқ солди. Қ ўркок кемачининг уйкусираб нимадир деб ғўлдирагани эшитилди, кўр дарга бундан қадамини тезлатиб нариги хонага ўтди. Бу ердан хам К ўрқоқ кемачининг хурраги бемалол эшитилиб ту рарди . К ур дарга тўхтам асдан нариги — деворнйнг ёнида i$ok суяк мурдалар турган хонага кириб тўхтади. Кўрқмас кем а
и: «Қани, А бужаҳл нима қиларкин»,— деб орқасидан келиб қараб турди. Ш у пайт кора муш укнинг хам эргашиб келга-нини кўрди. М ана, кўр дарга аста юриб энгагида бир тутам соколи билан 1^отиб колган курук суяк мурданинг олдига яқинлаш ди . Ш у пайт мурда ҳаракатга келиб, чайкалди , jK a r -
лари ш а^иллади ва кўр даргага караб; «Оч! Оч!» деб ви-ш иллади. Кўр дарга бу овоздан чўчиб кетди ва кўзачани баг-
рига маҳкам босганича нарига
|
ўтди. Энди у бир оёғи калта-
|
рок мурданинг олдига келиб колган эди. Оксок мурда
|
|
хам
|
харакатга келди-да,
|
кур даргага
|
караб:
|
«Оч! Оч!»— деб
|
пи-
|
чирлади.
|
Кур дарга
|
цўрцувдан яна бир неча қадам
|
босди.
|
Н овчадан
|
келган
|
учинчи
|
мурда
|
хам харакатга келдию,
|
ўнг
|
қўДини
|
олдинга
|
кўтариб:
|
«Оч!
|
О ч!»— деб
|
буюрди.
|
Бур
|
нининг
|
остидаги
|
ж уни
|
кўпрок
|
жиккак
|
қоқ суяк мурда
|
эса
|
кур даргага ўзининг
|
бўм-буш
|
куз чу кур лари билан тикилиб
|
туриб калласини қимирлатди. Кўзига кўзойнак таққан
|
мурда
|
эса хурсандчилигидан
|
тишсиз,
|
чириган
|
огзини
|
кииш айтириб
|
кулгандек
|
бўлди
|
ва
|
у
|
ҳам
|
кўр
|
даргани
|
қистаб: «Оч! Оч!»—
|
деди. Бош ^а мурдалар ҳам шу хилда овоз чиқаришди.
|
Кўрк-
|
мас кемачи ҳайратдан котганича буларнинг ҳаммасини
|
кўриб
|
турарди.
|
Кўр дарга
|
эса ўртада кўркувдан даг-даг титрарди.
|
М ана, у
|
цалтираган
|
қўллари билан кузачанинг огзини
|
очиб
|
ю борди..
|
|
|
|
|
|
|
I
|
|
|
|
|
у пакт дахш атли воқеа юз берди: ҳам м аёк гумбурлаб, зилзиладек ер титради. К ўзачанинг огзидан коп-кора тутун буркслаб. чика бошлади. Тутун баландликка ўрлаб, бир боши осмонга тегай деди. Гўё муз ертўла чексиз бўлиб кенгайиб кетгандек эди. Кейин тутун буралиб баланд бўйли, ваҳ-
ш атли бир з$ора дев киёф асига кирди. «Кани у?!»— деб гулдуракли товуш билан бўкирди дев ва эгилиб кўр даргани уш лаб олди ва ҳаш -паш дегунча калласини ш артта узиб таш лади. Қўрқмас кемачи буни кўриб даҳш атга тушди ва югу-риб бориб ухлаб ётган Синдбодни уйготди. «Х ожам, турииг, ту ринг, ф алокат!— деди у ш ош илиб. — Дев! Дев келяпти!»
Дев? К анака дев? — деб дод <;ола бошлади Қўркок кем ачи.— Вон дод! Энди ўлдик, биродарлар!» «Ж им б ў л ,— деди унга Синдбод ва Қўркмас кемачидан: — А бужахл кўринмайди?» — деб сўради. «Абужаҳлни ўз ж аҳли еди», — деди К ўркмас ке мачи. У бўлган воқеани дўстларига гапириб берди. Н ариги хонадан девнинг момақалдироқдай қалдираган овози келиб турарди. «Бу ш аҳарни мен ўзим м узлатганм ан, энди ёндира-ман! Одам зотини битта кўймасдан кирам ан!»— деб бўки-рарди у.
Синдбод ва унинг ш ериклари ўзларини саклаб колиш чо расини излай бошлашди. Қ ўрқоқ кемачининг аллақачон кўз-лари ш окосасидан чиқкан, каёққа кочсам экан, деб питир ларди. Кўркмас кемачи эса Кора девни даф килиш учун таёьр 'ми, бирор қурол изларди. «Дўстлар, ўзингизни босинг,— деди Синдбод пичирлаб. — Бу девга унча-мунча курол билан бас келиш кийин. Уни ф ақат ацл билан енгиш мумкин». У ш ун дай дедию девнинг ^арш исига цараб юрди. Ш у пайт дев дах
атли бўкириш билан уларга таш ландию К ўркок кемачини уш лаб олди. «Сен ким сан?!»— деб бўкириб сўради у К ўрқо^ кемачининг баш арасини кўриш учун кўтариб кўзига яқкн-лаш тираркан. Турган гапки бундан Қ ўрқок кемачининг жон-
пони чикиб кетди, дудуцлиги" роса тутиб колди. «М-м-мен...
Сен... Сен...»— деди у лабқ-лабига тегмасдан*. «И-е, сен қан ақа беодобсан!— деб бўкирди дев.— Ўзинг зиғирдексану ян а м*е-ни — уч минг уч юзу олтмиш уч ёшли М аъмун ибн Абуфало-катдай деви забардастни сенсирайсан, а! Биласанми а:«н бу лаънати кўзачада ^анча ётганман? Икки мингу тўқкиз юзу тўқсон тўққи з йил-а! Энг яхш и йигитлик йилларим niy кўза-да ўтди. Мен ёшлигимда ш ўхлик цилиб бу мамлакатни музга айлантириб кўйганимда раҳм атлик дада.г Ф алокат ибн Каш-фиёт мени бу кўзачага қамаб қўйган эди. Минг йилча ётдим, кимки мени кўзачадан чиқарса бошдан-оёқ тиллога кўмаман, дедим. Л екин хеч1ким очмади. Яна минг йил ётдим, кимки мени озод дгилса бутун слам га ҳоким қиламан, дедим. Яна хеч ким кўзачани очмади. Мана яна тўкқпз юз тў^сон тўккиз йил ётдим. Ж аҳлим чикиб, «энди мени кимки чиқарса бўй-нини ш артта узиб таш лайм ан», дегандим, мана бу пандаваки чиқариб ўтирибди. М ана, у тегиш ли ж азосини олди. Сен бўл-санг мени сенсираб ўтирибсан-а, тирранча!» «Йўт^, мен сен-сираганим йўк,— деб дудуклигини хам тинчитиб, жон ҳал-пида бидирлаб кетди К уркок кемачи. — Мен сиздай дев ж а-нобларига ўзимнинг Синдбоднинг дўсти" кемачи А булхасан эканлигим ни билдирмокчи эдим холос». «И-е, ш унака демай-санми, гапга ж уда бийрон экансан-ку?— "деди дев. — Хўш, Синдбод деганинглар ким?» «Мен,— деди Синдбод хотирж ам лик б и л а н .— Сенинг ўзинг кимсан?» «Мен сенга айтдим-ку,
аъмун ибн Ф алокат ибн К аш фиёт эканлигимни!»— деб бў-кирди дев. «Аввало бацирмасдан секинро1$ гапиравер,— деди Синдбод м улойим лик билан. — Кейин, исмингнию авлод-аж-додингнинг номини хам эшитдик. Л екин сен канала девсан, ^ўлингдан нима келади?» «Мен қудратли девман,— деб бў-кирди Кора дев. — Мана шу ш аҳарни музлатган менман. Хох-ласам унга ўт ҳам кўя олам ан . М ана i$apa!» Дев ш ундай де дию ш аҳар томонга караб огзидан гуп этиб олов чикарган
д и , хам маёги тошдек котиб ётган ш аҳардаги муз уйлар, ми норалар ловуллаб ёна бошлади. Синдбод бу м анзарадан эт-лари жимирлаш иб кетса хам аммо си'р бой бермади. «Ўт кў-йиш ҳамманинг ҳам кўлидан келади, — деди у хотиржамлик билан.— Л екин бу ш аҳарни аслига келтириб, одамларни ти-рилтириб кўй-чи, ўш анда кўрам из зўрлигингни». «Сен ҳали менинг куч-қудратимга иш онмаяпсанми?»— деб бўкирди дев fea ёниб турган ш аҳарга караб «куф-суф» деб ҳаво куф лаган - ди, олов ўчди. «Эй одам, мана караб тур, — деди дев ва ша-ҳарга қараб: «Куззу-кунна, муззу-мунна, важ иннати ванное!» деганди, атроф ларзага келиб, чакм ок чақди, момақалдирок гумбурлади, ер чархп алак бўлиб айланиб кетди-да, Синдбод ва унинг ш ериклари кўз олдида муз ш аҳар эриб уз аслига қайтди: кўчалар, уйлар, саройлар энди турли ранг касб этиб цуёш нурида ж илолана бошлади. К ўча-кўй, майдон-бозорлар
одамлар билан тўлди: дўкондорлар ўзларининг молларини
акташ га тушиш ди, темирчилар эса ^болғаларини тарақ-туру^ кплиб сандон устига туш ира бош лаш ди, меш кобчи меш кобини кўтарганча <оби худойи» деб югуриб кетди, сарбозлар килич ўинатганларича отларида саф-саф бўлиб ўтишди, кулоллар кўзаларини ясаш га, қоровуллар ш ақилдоқларини чалиш га,
аррош лар куча супуриш га туш иш ди. Синдбод нима дейиши-нп билмасдан туриб колди. Дев-ку ш аҳарни ўз ҳолига қайтар-ди, ам мо ж аҳли кўзиса уларни биттама-битта тутиб еб кўйи-ш и, бошка кор-ҳол кўрсатиш и мумкин эди. «Яхшиси уки яна ўз кўзасига кам аш керак!» Синдбод ш ундай деб ўйладию девга ю зланди: «Эй, дев!— деди у. — Мен сенинг куч-г^удра-тингга шпондим, аммо бир нарсага ишонгим келм ай туриб ди...» «Х ўш /ним а экан ўша иш онмаган нарсанг?»— деб бў-кирди дев. «Сендай забардаст девнинг мана ш у кичик бир кў-зачадан чищ-санингга иш онм айм ан»,— деди Синдбод. «Ишо-навер!»— деб бўкирди дев. «Йўк^, то кўзим билан кўрм агунча иш онмайман»,— деди Синдбод. «Лекин ш у одам деган зот ж у да ўж ар бўлади-да»,— деди дев ва кўзага кирди, ш унда Синд бод усталик билан унинг қопкоғини беркитди-да, ш артта ден гизга улоктирди. Д ахш атли дев кам алган кўзачани денгиз ўз каърнга ютди.
у пайт уларнинг олдига шоҳона кийинган хуш рўй йи-гит келиб салом берди. У ўзини ш у ернинг ш ахзодаси деб танитди. Унинг йўго^ овози Синдбод билан унинг ш ерикла-рига аллакандай таниш эди. Ш унда ҳалиги ш аҳзода хазил-лаш иб дўриллаган овоз билан: «Миёв», — деб қўйди. «И-е, кора муш ук сизмидингцз?»— деб сўраш ди ундан. «Ха, мен эдим, лаънати дев мени муш ук ҳолига солиб кўйган эди,— деб хикоя кила кетди ш аҳзода.— Сизларни кўрдиму ф акат ҳакикий одам зотигина мени ва юртимни м алъун дев сеҳри-дан халос қилади, деб ўйладим, ш унинг учун сизлардан кол-масдан эргашиб юрдим. Бир ўзим бу девга ҳеч ^ачон бас ке-
а олмасдим, раҳм ат сизларга!»— деди ш аҳзода. «Дев сизни нима учун кора мушук ш аклига айлантирди?»— деб сўрашди ундан. «Дев ш аҳримни музга айлантирганда бу ерда эмас эдим,— деб хикрясини давом эттирди ш аҳзода. — Келиб кўр-диму ҳамю ртларимнинг бошига туш ган бу огир кулфатдан ачиниб, мотам тутиб кора кийгандим, дев ш унда мени кора муш ук ш аклига киритди. М ана, сизларнинг пойкадамларин-гиз ёкиб яна одамга айландим, бизнинг ю ртда қолинглар, азиз меҳмонимиз бўласизлар», — деди ш аҳзода. Лекин Синд бод ва унинг ш ериклари саёҳат ва саргузаш тлардан ниҳоятда тўйиш ганини, тезроқ уйларига қайтиш орзу сида экан ликла рини айтдилар. Ш аҳзода уларга кема бериб, катта ^совга-са-ломлар билан кузатиб қўйди. Синдбод уйига қайтиб келгач,
энди сира ҳам саёҳатга чиқм асликка қатъий сўз берди.
ммо ким билади дейсиз, бу сўзида у қатъий тура оларми-кин?
Do'stlaringiz bilan baham: |