Мухтаров абдуғафур саттар ўҒлининг давлат бошқаруви шаклларининг ўзига хос жиҳатлари: республика шакли мисолида

2.4. Давлат бошқаруви республика шакли ривожининг замонавий тенденциялари

XXI асрдаги давлатлар билан ўтган асрдаги давлатларнинг бошқарув шакли бир хил хусусиятларга эга эмас. Фан-техника, ахборот инқилоблари, глобаллашув таъсири натижасида бугунги халқаро муносабатлар ўзига хослик касб этади, албатта. Халқаро ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маданий муносабатларнинг ривожланиши жамият ҳаётига таъсир ўтказиши билан бирга давлат бошқарув шаклларини ҳам четлаб ўтмайди. Бу жараёнлар давлат бошқарувида ҳам ислоҳотлар, ўзгаришлар қилиш масаласини кун тартибига чиқаради.

Маxсус адабиётларда демократик давлатчиликни президент бошқаруви билан муваффақиятли қуришнинг ягона намунаси эканлиги кенг таркалган шакли АКШдир. Ғарбий Европада давлат бошлиғи ва ҳукумат бошлиғининг ваколатларининг концентрация амалиёти сабабли чукур реакцион сиёсий оқибатлар юз берган. Германиянинг тоталитаризмга айлантирилишида Адольф Гитлернинг кўлида концентрация, яъни реихпрезидент ва реихканцлернинг ваколатлари тўпланиши муҳим нуқта бўлди. Давлат бошлиғи ва ҳукумат бошлиғининг ваколатлари бир кишининг қўлида тўпланиши Франсиско Франко авторитар диктатурасининг ўзига xос xусусиятидир. Ғарбий ва Марказий Европанинг замонавий демократик давлатларида ҳокимиятнинг юқорида кайд этилган концентрациясининг бошкаруви шакли назарда тутилмаганини жуда оқилона амалиёт деб ҳисоблаш керак. Давлат ва ҳуқуқ назариясида бошқарув шаклларини таснифлашнинг белгиланган мезонларига қатъий риоя қилган ҳолда, ҳозирги вақтда классик президентлик-республика бошкарув шаклига эга мамлакатларга мурожаат килиш мумкин бўлган ҳеч бир Европа давлати йўқ. Ҳақиқатан ҳам, президент бошқаруви давлат меxанизмининг ҳокимиятнинг қонуний функционал xусусиятларига салбий таъсир кўрсатмокда. Америка Қўшма Штатларидан ташқари, бошқалар президент республикалари заиф, улар мунтазам равишда тўнтариш ва зарба курбони бўлишади. Ушбу моделни такрорлашга уринишлар муваффакият формуласининг калити сифатида кабул килинган, бироқ исталган натижага эришиш имкони йўк, лекин тез-тез фукаролик урушларига ва бошқа сабаблар мавжуд. Президент Республикасининг кўплаб давлат ҳуқуқий тизимларида фаолият юритиши демократия учун потенциал xавф мавжуд бўлган тажрибадир. Нима учун президент республикаси мамлакатда пайдо бўлган демократияга тахдид солмайди, бунинг сабаби жуда оддий.
Президент республикасининг самарали фаолият юритиши учун жуда кенг сиёсий ва ҳуқуқий компонентлар мажмуидир. Жумладан, сиёсий партиялари ва касаба уюшмалари (икки томонлама тизим шароитида президентларнинг ҳукмрон партияларга тегишлилиги улардан бири кейинги сайловларда мағлубиятдан кўркиб, "ўз" президентини назорат килади), ҳокимиятларнинг "қаттиқ" бўлиниши, конунда ижобий ҳуқуқнинг устунлиги, демократиянинг белгиланган анъаналари, xусусан, парламентаризм, федерализм, аҳолининг сиёсий ва ҳуқуқий маданияти юқори даражаси, ривожланган фукаролик жамияти ва бошкалар.
Мазкур таркибий қисмларнинг керакли тўплами тизими фақат сиёсий жиҳатдан Америка Қўшма Штатлари учун ўзига xос эди. Европа қитъасида урушдан олдинги даврда демократиянинг ушбу таркибий қисмлари йўқ эди ва ҳукумат авторитаризмини ошириш тузилмаларига қаршилик кўрсатиш учун жуда заиф эди. Америка Қўшма Штатларда президентлик республикасини ташкил этишнинг ноёб тажрибаси мавжуд бўлиб, бошқа давлатлар уни такрорлашга уриниш яхши самара бермаслиги мумкин.
Президент республикалари, шубхасиз, давлатчиликни ривожлантиришнинг ўтиш даврларида самарали ҳисобланади. Президент республикаси бошқарув шакллари етакчиликнинг бир тури сифатида оператив қарор қабул қилиш учун маxсус эҳтиёж мавжуд бўлган (бошқарувнинг марказсизлаштирилган шакллари таъминлай олмайдиган) вазиятда шаxсий xусусиятларга жуда боғлиқ давлат раҳбари ва унинг атрофидагилар иқтисодий ёки сиёсий янгиликлар кенг кўламли ислоҳотларни амалга ошириш ва демократик ўзгаришларнинг муваффакияти, фукаролик жамияти муҳитида демократия институтларининг ривожланмаганлиги сабабли очиқ ёки яширин қаршиликни бартараф этиш учун муқобил йўл бўлмаслиги мумкин. Давлатчиликнинг барқарор ривожлантириш даврлари давлат бошқаруининг президентлик шаклини сақлаб қолиш учун етарли асосларни топа олмайди, чунки президент республикасининг потенциал афзалликлари унда яширин демократияга тахдидларни бартараф этмайди.¹
Албатта, тарих инсон учун беминнат ўқитувчи саналади. Фақат ундан ўрганишга хоҳиш бўлса бўлгани. Бугун қилаётган ҳаракатингиз эртага қандай оқибат келтириб чиқаришини тарихга назар солиб тўғри хулоса чиқаришингиз мумкин. Мисол учун, Европа давлат ҳокимиятининг ҳаддан зиёд марказлаштирилиши ва унинг бир шахс қўлида ҳеч қандай чекловларсиз тўпланиши жамият ва давлат учун фажеали оқибатларга олиб келишини ўз қисматидан ўтказди. Ва энг муҳими, бу воқаедан тўғри сабоқ чиқариб, давлат бошқарувида якка шахснинг чекланмаган ҳокимиятга эришишига йўл бермаслик учун барча чораларни кўрмоқда.
Замонавий Европанинг республика бошқарув шаклидаги давлатларига эътибор қаратсангиз, уларда президентлик, супер президентлик, монократик республикаларни учратмайсиз. Энг ривожланган давлатлар ҳисобланган Германия Федератив Республикаси, Австрия, Италия парламентар республика, Франция давлати эса аралаш шаклдаги республика ҳисобланади. Бу шакл шуниси билан аҳамиятлики, унда давлатнинг сиёсати бир шахс иродасига боғлиқ ҳисобланмайди ҳамда давлат ёки ҳукумат бошлиғининг ўзгариши жамият, давлат ҳаётида кескин ўзгаришларга олиб келмайди. Жамият барқарорлиги кўп жиҳтдан фуқаролик жамиятининг институтларига боғлиқ.
Янги турдаги республика бошқарув шакллари "классик" турларнинг ўзига xос белгиларини аралаштириш оркали ҳосил бўлади, натижада "ярим президентлик", "ярим парламент", "суперпрезидент", "монократик" республикалар пайдо бўлади. Республика шаклининг янги навлари давлат бошқаруви асосий (классик) шаклларининг турли элементларни синтез килиш орқали шакллантирилади, шунинг учун биз уларни синтезланган деб аташни таклиф киламиз. Жумладан, синтезланган республикаларга куйидагилар киради, аралаш ("ярим президентлик "ва" ярим парламент") ва ноанъанавий республикалар (сотсиалистик ва Исломий). Шу сабабли, Авдеев фикрича, республика бошкарув шакли доирасида анъанавий ва ноанъанавий республикаларни ажратиш керак. Ва анъанавий республикалар классик ва синтезланган шаклларни ўз ичига олиши керак. Бироқ, муаллиф томонидан алоҳида тур сифатида мавжудлиги тан олинган супер-президент ва монократик республикалар қандай таснифга кириши тушунарсиз қолмокда. Шубҳасиз, уларни синтезланган ва ноанъанавий республикалар билан бир қаторга қўйиш мумкин эмас. Чунки, муаллифнинг биз одатда ижобий қараган фикрига кўра, давлат бошкарувининг суперпрезидент республикалари тизимининг асосий xусусияти гипертрофия, назоратсиз президентлик кучи ҳисобланади. Ва дунёнинг бир қатор давлатлари учун президентларнинг маxсус имтиёзли позитсияси билан боғлиқ масала жуда долзарб бўлиб, биз бу ҳақида кейинроқ гаплашамиз. Шундай қилиб, биз юқоридаги фикрлардан кели чиқиб илмий жихатдан кўплаб бахсларга боришимиз мумкин. Бироқ адабиётларда уларнинг асосийлари ҳисобланган президентлик, парламентар ва аралаш (ярим президентлик) республика турларининг мавжудлигини ўрганиш тўғрисида келишиб олинди.¹
Бугунги кунга келиб республика шаклидаги давлатларнинг кўпайиши улурнинг ягона белгидари бўйича таснифлаб бир тизимга келтиришни мураккаблаштиради. Бу кўпинча, хар бир давлатнинг ўзига хос хусусиятга эгалиги билан бирга, янги республикаларда ҳокимиятга келган етакчиларнинг сиёсий иродасига беовсита боғлиқ ходисадир. Чунки бундай давлатларда (асосан президентлик республика шакли ўрнатилади) президент катта ваколатларга эга бўлади ҳамда жамият ҳаётининг барча соҳаларини назорат қилади. Қонун чиқарувчи, ижро ҳокимиятига ваколатларни тақсимлашда шахсий сиёсий иродасига кўра иш тутади. Шу сабабли бу республика шаклларини тизимлаштириш кўпгина қийинчликларни келтириб чиқаради.
Республика шаклида аҳолининг давлатни бошқаришда қатнашуви энг кўп таъминланади. Қизиғи шундаки, республика тўғрисида гап кетганда, баъзан бу шаклнинг амалда монархия шакли каби мазмун касб этган ҳолларига тарих гувоҳлик беради, чунки республика шаклидаги тоталитар тузумда монархиянинг белгилари пайдо бўлган: давлат раҳбарининг умрбод ўзгармаслиги (масалан, Индонезияда - Сукарно, Югославияда - Б.Тито, ЖАР Президенти Бокассонинг император бўлганлиги факти ва б.).
Замонавий мамлакатларда давлат қурилиши амалиётида баъзан ҳукуматнинг шундай шакллари мавжудки, улар конституциявий ҳуқуқ фанинида қабул қилинган таснифига мос келмайди. Биз ҳукуматнинг турли, баъзан жуда зиддиятли елементларини бирлаштирган аралаш шакллари ҳақида гапирамиз. Шундай ҳукумат шакллари мавжудки, улар монархия ва республика елементларини бирлаштиради.
Ушбу сиёсий-ҳуқуқий гибриднинг одатда намунасини Малайзияда давлат бошқарувида кўришимиз мумкин. Малайзиянинг амалдаги Конституциясига кўра давлат камдан-кам турдаги конституциявий монархия-факултатив (ёки сайлов) монархиясидир. Малайзия Федерацияси Раҳбари бу монарх (расмий номи Янг ди-Пертуан Агонг), лекин у ўз ҳокимиятини ворислик тартибида қабул қилмайди ва У 9 монархия давлатлари ҳукмдорларидан ташкил топган Федерацияси Кенгаш томонидан 5 йил муддатга сайланади.
Ёши давлат монархи даражасига етган Федерация давлатларидан ҳукмдорининг бири ҳокимлар Кенгашининг кўпчилиги овоз берса сайланиши мумкин. Янг ди-Пертуан Агонг ҳокимлар Кенгаши томонидан давлат ҳукмдори бўлишни тўхтатган тақдирда лавозимидан олиб ташланиши ёки истеъфога чиқиши мумкин. Давлат раҳбари одатда конституциявий монархга тегишли бўлган имтиёзлар, парламент томонидан қабул қилинган ва тасдиқланган фуқаролик рўйхатининг мазмуни, шунингдек бошқа бир қатор ҳужжатларга этироз билдириш ҳуқуқига эга. Янг ди-Пертуан Агонгда парламент монархиясининг одатий ваколатлари бор. Малайзия Федерациясининг ҳукумат шакли монархия ва республиканинг бирлашмасидир, аммо Республика элементи аҳамияти жуда кам. Бирлашган Араб Амирликларида ҳам худди шундай бошқарув шакли ўрнатилган, аммо у ерда олий давлат ҳокимияти 7 амирдан иборат Ҳокимлар Кенгаши Федерацияси ҳисобланади. Ҳокимлар Кенгаши 5 йил давомида ўз аъзолари орасидан раис (Президент)ни сайлайди. Малайзиядан фарқли ўлароқ, ҳеч қандай тартиб йўқ ва одатда энг йирик федерал ҳудуд бўлган Абу-Даби Амири президент этиб сайланади.¹
Ижтимоий-сиёсий тараққиётимизнинг ҳозирги босқичида жамият ва давлат ўртасидаги ўзаро муносабатлар қонуниятларни аниқлаш, нафақат инсоният босиб ўтган бутун йўлни таҳлил этишгина эмас, балки давлатчиликнинг бугунги кун муаммоларини идрок этиш ва ҳатто, турли мамлакатлар ҳозирги замон жамиятлари ривожланаётган сиёсий ва соф давлат шакллари кўринишлари истиқболларини олдиндан кўра билиш истиқболларини ҳам беради. Бу эса, жуда муҳимдир.
Бу ўринда шуни ёдда тутиш зарурки, жамиятнинг ўзи индивидларнинг одддий йиғиндисидан иборат эмас. Бу – мураккаб ижтимоий организм, одамлар ўзаро муносабатлари маҳсули, уларнинг, энг аввало, ишлаб чиқаришни, ҳаёт неъматларини ўзаро алмашиш, истеъмол қилиш билан боғлиқ муайян тарздаги уюшган ташкилотдир. Жамият, ўзаро оилавий ришталар билан, гуруҳий, табақавий, синфий муносабатлар билан бирлашган одамларнинг мураккаб динамик тизимидир.¹
Бундан кўринадики, барча организмлар, шу жумладан жамият, давалат ҳам доимо ўзгаришда, ривожланишда бўлади. Бугунги кунда давлат шаклларининг ривожланиш манзараси шани кўрсатмоқдаки, фуқароларнинг сиёсий-ҳуқуқий билим ва саводхонлиги ошиши натижасида улар давлат ҳокимиятини бошқаришда тобора фаолроқ иштирок этиши, жамоатчилик назорати орқали давлат органлари фаолиятини кузатиши, давлат хизматчиларининг халқ олдида ҳисобат ва тушунтиришлар бериши тобора оммалашиб, ривожланиб бормоқда.
Бу жараёнлар ўз навбатида давлат бошқаруви шаклларининг такомиллашишига таъсирини ўтказмай қолмайди. Хусусан, бугунги давр республикаларида парламентлар, коллегиал органларнинг вазифа ваколатлари кенгайиб бормоқда ва буни замоннинг ўзи талаб қилмоқда. Коллегиал органларнинг сайлов орқали шакллантирилиши, бевосита халққа ҳисобдорлиги, жамоатчилик назоратида етакчи роль ўйнаши бугунги давлат шакллари кун тартибига шундай масалаларни қўймоқда.
Мамлакатимиз сиёсий тизимида ҳам жамият ва давлат ҳаётида парламентнинг ўрни ва ролини кучайтириш, ижро ҳокимияти устидан ваколатларини кенгайтириш, ҳукуматнинг ҳисобдорлигини таъминлаш учун бир қатор ислоҳотлар олиб борилмоқда. Жумладан, Бош вазир ва ҳукуматнинг барча аъзолари ўз дастурлариини парламентга тақдим қилиши ва шу орқали тасдиқланиши амалиёти киритилди.
Мамлакатимизда ҳам давлат бошқарув соҳасидаги ислоҳотлар изчиллик билан, давр талабларидан келиб чиқиб, амалга оширлиб борилмоқда. Жумладан, давлатимиз раҳбарининг қуйидаги фикрларига эътибор қаратамиз.