Muhandislik -geologik tadqiqotlar

Cho’kish  hodisasi    deb  jinslarning  qurishi  natijasida,  uning  o’lchamlarini  
qisqarishi  tushuniladi.  Gilli  jinslarning  tarkibida  mayda  zarralar    qanchalik  ko’p 
bo’lsa,  plastikligi  qanchalik  katta  bo’lsa,  uning  qurib  cho’kish    darajasi  ham 
shunchalik yuqori bo’ladi. 
Bizning    Respublikamiz  hududlari  quruq  issiq  iqlimli  sharoit  hisoblanib,  
bu  sharoitlarda  qurib  cho’kish,  namli  sharoitli  hududlarga  qaraganda  ko’proq  
bo’ladi. 
 Gillarning  ivishi.    Gilli  jinslarning  suvda  har  -  xil  zarralarga  ajralib  
ketishi hodisasi, gilning  ivishi deb ataladi. 
Bu  hodisa,  gillar  va  gilli  jinslar  uchun  xarakterlidir.  Ivish  tezligi  va  
xarakteri,  ularning  mineralogik  va  granulometrik  tarkibiga,  zichligiga,    tabiiy 
namlikdagi  zarralar  orasidagi  yopishqoqligiga,  suvning  ximiyaviy    tarkibiga 
bog’liq  bo’ladi.  Sof  gillar  suvda  sekin  iviydi.  Suv    omborlarini,  kanallarni,  ochiq 
shaxtalarni ishga tushirishda, tog’ jinslarini  ivish darajasini aniqlab olish lozimdir. 
Yangi  qurilgan,  hali  ishga    tushmagan  kanallarning  qirg’oqlaridagi  jinslar  quruq 
bo’lsa,  ularni  namlab    shibbalab,  kanalga  suv  ochilguncha,    qirg’oq  jinslarining 

---

154 
 
namligi  oshirilib,  kritik  namlikdan  yuqori  qilib  turiladi.  Shunday  qilingach 
taqdirda,  qirg’oqlarning ivishi va yemirilishi sekinroq tarzda ro’y beradi. 
 Suv  o’tkazuvchanligi.  Tog’  jinsining  o’zidan  ma’lum  miqdorda  suvni 
o’tkazishi uning suv o’tkazuvchanligi deb ataladi. Gruntlarning bu xossasi,  uning 
granulometrik  tarkibiga,  strukturasi,  qalinligi  va  zichligiga    bog’liqdir.  Gruntning 
granulometrik tarkibidagi zarrachalari, shuningdek  struktura elementlari qanchalik 
yirik  va  g’ovak  bo’lsa,  gruntning  suv    o’tkazuvchanligi  shuncha  yaxshi,  va 
aksincha,  gruntning  zarrachalari  mayda  va    strukturasi  zich  bo’lsa,  suv 
o’tkazuvchanligi past bo’ladi. 
Kapillyarlik.  Gruntning  suvni  kapillyar  (mayda  naychalar)  yo’llari  orqali 
qatlamlarning  quyi  qismidan,  yuqori  qismi  ga  ko’tarilishi  -  uning    kapillyarligi 
(suvni ko’tarish) xossasi deyiladi. 
Kapillyarlik  gruntning  eng  muhim  xossalaridan  biridir.  Gruntning  bu 
xossasi,  ya’ni  kapillyar  yo’llardagi  suv  harakatining  tezligi  va  balandligi 
gruntlarning granulometrik tarkibiga, strukturasi va qovushqoqligiga bog’liqdir. 
Suv  o’tkazuvchanlik  tog’  jinslari tarkibida quyidagi yo’nalishda kamayib  
boradi;  shag’al 

  qum 

  qumloq  tuproq 

  soz  tuproq 

  gil.  Gillardan  tashkil  
topgan  jinslarning  suv  o’tkazuvchanligi,  uning  boshlang’ich  namligiga  bog’liq  
bo’ladi.  Quruq  gilli  jinslar  avval  suvni  o’zidan  yaxshi  o’tkazadi,  so’ngra    suv 
o’tkazuvchanligi keskin kamayadi.