Muhandislik -geologik tadqiqotlar

Penetratsiya  –  plastik  gruntlarni  konsistentsiyasini  (o’z  shaklini  saqlab 
qolish xususiyatini) aniqlash uchun ma’lum yuk osilgan kuch bilan standart ninani 

---

162 
 
namunaga  bosib  qancha  ichiga  kirganligini  aniqlash.  Jinsni  har  bir  turini 
shtamplarni  bosishiga  qarshiligini  sinash  kerak.  Jins  massivlarini  sindiruvchi 
darzliklarni yig’indisi tog’ jinslarining darzliligi deyiladi. Darzlilik darajasi boshqa 
tektonik  buzilmalar  bilan  birgalikda  jins  massivi  strukturasini,  qattiqligi  va 
chidamliligini  (deformatsiyaga  bardoshligi,  suv  o’tkazuvchangligi,  namligi, 
seysmik mustahkamligi va b.)  xarakterlaydi.     
Darzliklarni  ochiqlik  (bir  biri  bilan  bog’langanlik)  darajasi  imkon 
bo’lganda  jinsni  sindirish  orqali  aniqlanadi.  Darzliklar  yopiq  (gohida  zo’rg’a 
ko’rinadigan)  va  ochiq  turlarga  bo’linadi:  a)  kappilyar,  eniga  0,25  mm.dan  ko’p 
bo’lmagan;  b)  nokappilyar,  eniga  0,25  mm.dan  ko’p  bo’lgan.  Agar  darzlikni  ichi 
qandaydir material bilan to’lmagan bo’lsa uni chuqurligini o’lchash mumkin.      
Ochiq  darzlikning  chuqurligini  o’lchash  mumkin,  masalan  unga  yupqa 
lenta  tushirish  orqali.  Darzliklarni  yozishda  (tasvirlashda)  uni  shakli,  devorlarini 
yuzasi (silliqligi, g’adir budirligi,yaltiroqligi va b.), darzlik yuzasida qoplamalarni 
(temirli-zangli,  ohakli  va  b.)  mavjudligi,  qoplamalarga  bog’liqligi,  darzlikni 
to’ldiruvchi va uni chuqurlik sari shaklini xarakterli tomonlariga baho beriladi. 
11-chizmada  (rasmda)  yirik  darzliklar  (yoriqlar)  tizimi  bilan  bloklarga 
bo’lingan  ohaktosh  massivi  ko’rsatilgan.  Darzlilik  rivojlangan  uchastkalar, 
nisbatan  yirik  darzliklar  rasmga  olinadi  yoki  eskizi    chiziladi.  Yer  yuzida  ochiq 
joylashgan  tog’  jinslaridagi,  kesmalardagi  va    boshqa  bunday  darzlik  bor  joylar 
nomerlanadi  va  jurnalga  tarqalgan    joyi  yozib  qo’yiladi.  Darzliklarni  uchrash 
chastotasi  soni  o’rganilayotgan    maydon  o’lchamiga  qarab  boholanadi.  Odatda, 
darzliklar rivojlangan 5 - 10 ta uchastkalar tanlanib masshtabga amal qilgan holda 
eskizlari    chiziladi.  Bir  vaqtning  o’zida  darzliklarni  soni  va  eni  o’lchanadi,  tog’  
jinsi darzliklarini ko’rsatkichlari hisoblanadi va bunda quyidagi  ko’rsatkichlardan 
foydalaniladi:   
1)  darzlik  (yoriq)  modulidan,  1939  yilda  A.I.Silin-Bekchurin  tomonidan 
taqdim  etilgan,  ya’ni    tog’    jinsining  1  p.m  ga  to’g’ri  keladigan  darzliklar  
(yoriqlar) soni; 

---

163 
 
 2)  solishtirma  cho’zilishdan,  1951  yilda  A.V.Korolev  tomonidan  taklif 
qilingan,  ya’ni  ochiq  darzliklar  hajmini  tog’  jinsi  hajmiga  nisbati    bilan  foizlarda 
ifodalanadi; 
 3)  darzliklar  zichligidan:  tog’  jinslarini  darzliligining  intensivligini  eng 
ob’ektiv - hajmli kriteriyasidan. U jinsni ma’lum bir hajmini kesib o’tuvchi barcha 
darzliklar  devori  maydoni  (yuzasi)  miqdorini  yarmini  uning  o’lchamiga  nisbati 
bilan belgilanadi (aniqlanadi).Zichlik yuzasi  sm/sm2 da o’lchanadi;  
  4) darzliklarni quyyuqligidan (zichligi,ko’pligi) – bu darzli jinsni l 
bo’limida joylashgan barcha darzliklarni to’liq uzunligini S bo’limni ikki baravar 
ko’paygan maydoniga nisbatidir: 
G=l/2S  
 Darzlikning  zichligi  jinsni  tarkibiga,  zichlanish  darajasiga,  qalinligiga, 
metamorfizmga,  strukturaviy  sharoitiga,  o’z  ichiga  olgan  muhitning  tarkibi  va 
xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.  
 5) quyidagi formula bilan darzliklarni solishtirma zichligi aniqlanadi: