Muhammad yusuf she’rlarida jins tushunchasini ifodalovchi birliklar poetikasi

G`afur G`ulomning “Shum bola” asarida qo`llanilgan o`xshatishlar tahlili

Amonova Matluba- NavDPI 1-kurs talabasi

Ilmiy rahbar: Muqimova S.

O`xshatishlar o`ziga xos obrazli tafakkur tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi.Shunining uchun ular nutqda hamisha badiiy estetik- qimmatga molik bo`ladi, nutqning emotsional-ekspressivligi, ifodali-ligiga ta’sirchanligini ta’minlashga xizmat qiladi.[1. 259-b.] O`xshatishlar ikki xil bo`ladi: a) erkin o`xshatishlar; b) turg`un o`xshatishlar. Ayniqsa, turg`un o`xshatishlar tilda tayyor birliklar kabi nutqqa olib kiritiladi.Turg`un o`xshatishlar, asosan, lingvokulturologiyaning obyekti bo`ladi. Bunday o`xshatishlar - har bir xalqning lingvomadaniy boyligi bo`lib, ular dunyoqarash , dunyodagi predmet, hodisa va harakatlarni milliy tasavvurlarga ko`ra taqqoslash, qiyoslashdir.[2]
Har bir xalqda shu xalqning o`ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi turg`un o`xshatishlar mavjud bo`ladi va bunday o`xshatishlar shu xalq tilida yaratilgan badiiy badiiy asarlarda ham o`z izini qoldiradi. Quyida G`ofur G`ulomning “Shum bola” qissasida qo`llangan ba’zi o`xshatishlarning semantik xususiyatlari haqida fikr yuritamiz: Miqqiyning qulog`i ostida qolgan, ya’ni o`lgan edi.Qarchig`ay ham jon beray deb turibdi.Masala menga ravshan bo`la boshladi.Endi pochchamga nima deyman! Bu qushlarning har bittasini u ko`zining qorachig`iday ko`rar edi-ku. [3. 15-b.]
Ko`zining qorachig`iday- “ saqlamoq, asramoq,avaylamoq” ma’nosida qo`llanadigan o`xshatish.[1. 119-b.] Shum bolaning pochchasining farzandlari yo`q edi, pochchasi shu sababli, qushlarni juda noyob mavjudot sifatida asrab, ehtiyot qilar edi.Shuningdek, inson uchun aziz ,qadrli bo`lgan kishi, narsalarga nisbatan “ko`z qarachig`iday” o`xshatishi qo`llanilgan. Mazkur o`xshatish ifodalayotgan fikrning ta’sirchan emotsionaligini ta’minlagan.
Chidab turolmadim. Go`yo yuragimga osmondan bir nur tushdi,badanim erigan qo`rg`oshindek iztirob keldi. [3.54-b.]
Qo`rg`oshin – o’g’ir ,yumshoq,tez eriydigan metall.[4. 417-b.] Bu o’rinda “Jismonan va ruhan bo’shashgan, “erigan” holatga tushmoq “ holatini tasvirlash uchun erigan qo`rg`oshindek o`xshatishi o’rinli qo`llanilgan.
Darbadarlikdan, o`zimning simobday beqaror sayoqligimdan juda edim. [62-b.]
Simob- suyuq tez bug`lanuvchi metall. Serharakat, beqaror.[1. 188-b.]
Simobday o`xshatishi “bir joyda qo’nim topmaydigan“, “hadeb ko`chib yuradigan”, “abjir”, “tinib - tinchimaydigan bola” ma’nosini ifodalash uchun qo`llanilgan. “Beqarorlik “,”tinimsizlik” holati aynan shu o`xshatish vositasida berilishi kitobxon ko`z o`ngida voqeani gavdalantiradi.
Qishloqdan-ku badarg`aman, chumchuqdek jonim bilan shaharga tushib ketsam, “qora po`stakdan burga qidirish qiyin”, deganday shahardan meni kim ham topib ola qoladi? [92-b.] Chumchuq- kichkina qush .Asosan, kichkina odam ,yurak kabilarga nisbatan chumchuqdek o`xshatishi qo`llaniladi.[1.252-b.] Chumchuqdek o`xshatishi bu yerda kichkina yurak ya’ni yosh ,kichkina bola ma’nosiga qo`shimcha ,” ojiz”, “himoyasiz”, “ hadiksirash” kabi semalarini ham qo`shmoqda.
Bu ertaga bozorli puling, juda xursand qilding, bolam,tashvishda edim, tag`in birovning to`tidek bolasini nobud qilib qo`ydimmi,deb qo`rqqan edim.[3.130-b.] Bu yerda “to`tidek”o`xshatishi birov uchun ya’ni ota- onasi uchun qadrli, yaxshi ko`rgan farzandi ma’nosini ifodalashda foydalanilgan.
Agar qolaman desalaring, oldi qish, ovqat -oziqlaring bemalol,qishda unchalik ham ish bo`lmaydi,mol -holga qarab mana shu yerda gulxan yoqib, mazza qilib yotasizlar,kiyim -boshlaringni chaqmoqday qilib qo`yaman.[3.82-b.]