Муаммоли маруза матни молия фанидан

Давлат бюджети 
молия тизимининг мухим бўғини сифатида 
мамлакатнинг асосий молия режасини ташкил этувчи ва фойдаланувчи 
умумдавлат пул фондидир.У мамлакатни бошқаришда иштирок этадиган бошқа 
молиявий дастаклар ичида энг мухим ўринни эгаллайди. Аҳамиятли томони 
шундаки, у ўзида жамият даромадининг маълум қисмини мужассамлаштиради.
Бюджет қурилишининг мохиятининг очиб беришда биз бюджет 
тизимининг бўғинларини, уни ташкил этиш ва бошқариш, Ўзбекистон 
Республикаси давлат бюджетининг таркибини кўриб чиқамиз. 
Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети қуйидагиларни ўз ичига 
олади:
1.
Республика бюджети; 
2.
қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва махаллий бюджетлар; 
3.
Давлатнинг мақсадли фондларининг бюджетлари. 
Давлат молияси 
давлатни керакли иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий 
функцияларини бажариш учун пул маблағлари билан таъминлашга ундалган 
молия тизимининг мухим бўғинидир. Давлат молияси таркибига қуйидагилар 
киради: 
Давлат бюджети. 
Бюджетдан ташқари фондлар. 
Давлат кредити. 
Давлат корхоналари молияси . 
Санаб ўтилган турли хилдаги функционал вазифаларни бажарадиган 
звенолар бўйича давлат иқтисодий ва ижтимоий жараёнларнинг тармоқли ва 
ҳудудий муаммоларининг ечимлари кенг миқёсда таъсир кўрсатади.
Давлат молияси таркибида алоҳида ўринни эгаллайдиган бюджетдан 
ташқари фондлар тегишли ҳукумат органларининг бюджетига боғлиқ бўлмайди 
ва мустақил юридик шахс ҳуҳуҳига эгадирлар. Бюджетдан ташқари фондлар 
хукумат органлари қабул қилган қонун доирасида ташкил эилади.
Бюджетдан ташқари фондлар -
умумдавлат молиясининг мухимбўғини 
бўлиб, уларнинг фаолияти қатъий белгиланган, манбаларни ташкил этиш 
йўллари кўрсатилган, пул фондлари билан фойдаланиш йўлларининг тартиби 
аниқлаб берилган, давлат ҳукуматининг юқори органларининг тегишли актлари 
асосида ўз фаолиятини амалга оширадилар. 
Бюджетдан ташқари фондларни: 
Консолидациялашган (бирлаштирилган) бюджетга қўшиладиган фондлар; 
Консолидациялашган (бирлаштирилган) бюджетга қўшилмайдиган 
фондларга ажратиш мумкин. 
Функционал жихатига кўра ва бошқарув даражасига кўра бюджетдан 
ташқари фондлар турли хил бўладилар. Уларни функционал жихатига кўра 
иқтисодий ёки ижтимоий фондларга бўлиш мумкин. Бошқарув даражасига 
қараб эса умумдавлат, республика ва регионал фондларга бўлиш мумкин. 
Ўзгаришга бой иқтисодий шароит кўпинча бошқарув қарорларини тез 
қабул қилиш зарурлигини белгилаб қўяди, шу қаторда молиявий ресурсларни 

---

қайта тақсимланишида ҳам. Бюджет маблағларидан фойдаланишни хукумат 
органлари қонун асосида қатъий тасдиқлаб берса, бюджетдан ташқари фондлар 
эса ижроия орқали белгиланади. қонун асосида тасдиқланган бюджет 
парламент томонидан назорат қилинади, бюджетдан ташқари фондлар эса 
қонун чиқарувчи органлар томонидан назорат қилинмайди. Бу ҳам бюджетдан 
ташқари фондларни иқтисодий шароитга оператив мослашишишни тезлатади. 
Бюджетдан ташқари фондларни ташкил этилишининг мовофиқлигини 
таъминловчи Яна бир муҳим омил-бу бюджет тақчиллигидир. Харажатларнинг 
даромаддан ўсиб кетиши кучайишига молиявий ресурсларни фақат қидириб 
топишда эмас, балки корхоналар, ташкилотлар ва ахолидан тушган 
маблағларни қайта гурухланишини хам талаб этади. Ва нихоят, хўжалик 
юритишнинг ва хусусийлаштиришнинг кўп қиррали шакиллари, бюджет 
шакиллари билан бир қаторда жамиятда пул маблағларни қайта тақсимлашни 
Янги усулларини қўллаш заруриятини қатий талаб этади. 
Шундай қилиб, бюджетдан ташқари фондла-бу, жамиятнинг айрим 
маблағларини молиялаштириш ва комплекс равишда оператив мустақиллик 
асосида сарфлаш учун, давлат орқали жалб қилинадиган молиявий ресурсларни 
қайта тақсимлаш ва фойдаланиш усулидир. ғарб мамлакатлрида бндай 
фондларнинг сони 30 дан 80 гачадир.
Бюджетдан ташқарм фондлар ўз мақсадли йўналишлари бўйича 
иқтисодий ва ижтимоийга, бошқариш даражаси бўйича эса давлат ва махалий 
фондларга бўлинади. 
Бозор муносабатларига ўтиш инсоннинг ижодий ва меҳнат салохиятини 
намоён қилишга, боқимандаликни бартараф этишга, йўқолиб кетган эгалик 
туйғусини қайта тиклашга имкон беради. Фақат бозоргина махсулот ишлаб 
чиқаручининг хукмини бартараф этиб, республиканинг ғоят катта 
бойликларидан самарали фойдаланишни таъминлай олади.
Шу борада мухим масалалардан бири: давлат тасарруфидан чиқариш ва 
хусусийлаштириш йўли, Янги пайдо бўлаётган нодавлат, яъни ишлаб чиқариш 
фаолияти билан шуғилланаётган ва ахолига хизмат кўрсатаётган хусусий, 
акционерлик, жамоа ва бошқа корхоналарнинг қўллаб-қуватлаш блан аралаш, 
кўп тармоқли иқтисодиётни шакиллантиришдир. Малакатимизда бюджетдан 
ташқари 
фондларнингижтимои 
й 
ахамияти 
ката. 
Тадбиркорлиени 
ривожлантиришни, кичик ва ўрта бизнесни ташкил этиш, хорижий мамлакатлар 
билан хамкорликда бўлиб инвестицияларни жалб этиш ва бошқалар 
бюджетдан ташқари фондларнинг вазифаси хисобланади.
Санаб ўтилган турли хилдаги функционал вазифаларни бажарадиган 
звенолар бўйича давлат иқтисодий ва ижтимоий жараёнларнинг тармоқли ва 
худудий муаммоларнинг ечимлари кенг миқёсида таъсир кўрсатади. 
Давлат молияси таркибида алохида ўринни эгаллайдиган бюджетдан 
ташқари фондлар тегишли хукумат органларининг бюджетига боғлиқ бўлмайди 
ва мустақил юридик шахс хуқуқига эгадирлар. Бюджетдан ташқари фондлар 
хукумат органлар қабул қилган қонун доирасида ташкил этилади. 
Бюджетдан ташқари фондларга тушадиган маблағларнинг фойдаланиш 
йўналишлари, бу фондларни мақсадларига, конкрет иқтисодий шароитга қараб 

---

ишлаб чиқилган ва амалга ошириладиган режалар асосида белгиланади. 
Маблағларнинг бир қисми тасис фаолиятга йўналтирилади, ҳамда қимматли 
қоғозларни олиш учун хам йўналтирилиши мумкин. Бюджетдан ташқари 
фондлар инвестрлар ва молиявий бозорнинг қатнашчиси бўлиши мумкин, 
чунки:
Биринчидан, одатда пул маблағлари билан фойдаланиш вақти уларнинг 
вужудга келиши билан тўғри келмайди.
Иккинчидан, инвестицион фаолият натижасидаги даромадлар тегишли 
фондларнинг харажатларнинг молиялаштириш учун қўшимча манба бўлади. 
Бюджетдан ташқари фондларни ташкил этиш ғуқуқига республика ва 
махаллий органлар эга. Республика даражасида ташкил этилган бюджетдан 
ташқари фондлар, одатда махаллий хукумат органлар ихтиёрига бир қисмини 
ажратиш билан характерланади. 
Бу республика ва махаллий бюджетдан ташқари фондларга тушадиган 
солиқларнинг улушини аниқлаш йўли билан амалга оширилади.
Бундай йўл билан нафақа фонди, давлат ижтимоий суғурта фонди, 
ахолини бандлик фонди ва бошкалар ташкил этилади. 
Махаллий манбалар эвазига махалла даражада ўз бюджетидан ташқари 
фондлар ташкил этилади. Уларнинг ичида махаллани ривожлантириш учун, 
кам таъминланган ахолии қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш, 
фондларни, табиатни сақлаш фондларни ва бошқаларни ажратиш мумкин.
Мақсадли бюджетдан ташқари фондлар одатда давлат хукумат органлари 
ихтиёрида бўлади, лекин улар оператив бошқарилиши турли ваш у қаторда 
махсус маъмурий аппарат орқали олиб борилиши мумкин.
Бошқарув тузилмалар, фондлар билан фойдаланиши учун қонун билан 
белгиланган маълум ҳуқуқларга ва мажбуриятларга эга. 
Бюджетдан ташқари фондлар ёрдамида қуйидаги вазифалар амалга 
оширилади: 
Корхоналар, 
ташкилотларга 
кредитлар, 
супсидиялар 
бериш 
молиялаштириш йўллари биланишлаб чтқариш жараёнига таъсир кўрсатади; 
Умуман, ижтимоий инфраструктурани молиялаштириш, супсидия, песия 
ва нафақалар бериш йўллари ахолига ижтимоий хизмат кўрсатиш; 
Чет Эл давлатларига шу қаторида хорижий партиёрларга заёмлар бериш 
ва бошқалар.
Бюджетдан ташқари фондларни ўзфаолиятини амалга оширишни ташкил 
этиш давлат хукумат органларининг ихтиёрида бўлади. Уларни жамлаш ва 
фойдаланиш тартиби эса тегишли қонунлар билан қатий белгиланади. 
Инвестиция фонди (ИФ)-юридик шахс бўлиб, у кўпчилик капитал 
эгаларининг жамоа инвестицияларини бошқаради. Инвестиция фондлари 
кредит тизими ривожланган молия муассасаларининг жуда мухим 
кўринишларидан биридир. 
Инвестиция фонди акцияларини бозордаги қиймати фонднинг барча 
қўйилмалари (Активлари) соф бозор қийматига (мажбуриятларни чегириб), ўзи 
иқарган акциялари миқдорига тақсимланган қийматга мувофиқ келади. 
Бошқача айтганда, инвестиция фонди эгалик қилаётган қимматли қоғозлар 

---

қиймати қанчалик ўсиб борса, инвестиция фондига тегишли акциялар қиймати 
хам кўтарилади ва аксинча. 
Давлат даромадларини молиявий йўл билан тўплашнинг Яна бир тури-бу 
давлат заёмларидан, яъни давлат кредитидан келадиган даромаддир.