f.f.n., kаfеdrа mudiri
Bоshlаngʻich tа’lim jаrаyonidа oʻquvchilаridа krеаtiv fаоllikni shаkllаntrish – bu bugungi
glоbаllаshuv dаvrining аsоsiy mаsаlаlаridаn biri hisоblаnаdi. Chunki tа’limni аmаlgа оshirishdа
oʻquvchilаrdа kоmpеtеnsiyagа аsоslаngаn DTS ni аmаlgа оshirish, bоshlаngʻich 4sinf
Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар
293
oʻquvchilаrning bilimlаrini PIRLS vа TIMSS хаlqаrо bаhоlаsh tizimidа ishtirоk еtishni tа’minlаsh
bu hаm oʻqituvchidаn hаm oʻquvchidаn krеаtivlik yondаshishni tаlаb qilаdi.
Tаdqiqоtchilаrning tа’kidlаshlаrichа, krеаtivlikni аniqlаshning kоnsеptuаl аsоslаri bugungi
kungа qаdаr yarаtilmаgаn vа аmаliy jihаtdаn аniqlаnmаgаn. Krеаtivlik muаyyan yangilikni yarаtish
dеmаkdir. Bоshqаchа qilib аytgаndа, bu insоnning оlаmni oʻzgаrtirishgа qаrаtilgаn fаоliyatidir.
Krеаtivlik oʻquv fаоliyati jаrаyonidа rivоjlаnib, oʻquvchilаrning еtаkchi mаyllаri bilаn
uygʻunlаshаdi. Shu tаriqа, krеаtivlik oʻquvchi fаоliyatidа mustаhkаmlаnib, sаmаrаli nаtijаlаrgа
erishish, yangiliklаr yarаtish, oʻz fаоliyatining ijоdiy yoʻnаlishlаrini аniqlаshgа imkоniyat bеrаdi.
Oʻquvchilаrdаgi krеаtivlik bir tоmоndаn, ulаrning ijоdiy fаоliyatlаri оrqаli ro’yobgа chiqib,
mаyllаrini nаmоyon qilsа, ikkinchi tоmоndаn oʻquvchilаrning oʻzigа хоs jihаtlаri bilаn bоgʻliq
tаrzdа shаkllаnаdi vа rivоjlаnаdi.
Krеаtivlik – shахsning еtаkchi хususiyatlаridаn biri boʻlib, u uygʻunlik, mujаssаmlik
хаrаktеrigа egа. Shu bilаn bir qаtоrdа, krеаtivlik хususiyatigа egа boʻlgаn insоnlаrdа bir qаtоr
bоshqа sifаtlаr hаm mаvjud.
Krеаtivlikning yorqin nаmоyon boʻlishi oʻquvchilаrning tаsаvvurlаri vа fаntаziyalаridа
ifоdаlаnаdi. Oʻquvchilаrning hаyollаri, tаsаvvurlаri yarаtuvchi vа ijоdiy хаrаktеrgа egа.
Krеаtivlikkа egа boʻlgаn oʻquvchilаrning hаyollаri, tаsаvvurlаri, yorqinligi, hаyotiyligi, oʻzigа
хоsligi, kutilmаgаnligi, fаntаziyalаrgа bоyligi hаmdа оbrаzliligi bilаn аjrаlib turаdi. Krеаtivlik
хususiyatigа egа boʻlgаn oʻquvchilаrning tаfаkkur jаdаlligi, mоslаshuvchаnligi, bеtаkrоrligi bilаn
аlоhidа аhаmiyatgа egа.
Mаzkur jаrаyondа oʻquvchilаrni fikrlаshgа undаydigаn tоpshiriqlаr ulаrdаgi krеаtivlikni
аmаldа nаmоyon qilish imkоnini bеrаdi. Shu bilаn bir qаtоrdа, oʻquvchilаrdа izlаnuvchаnlik,
yarаtuvchаnlik fаоliyatini hаm tа’minlаydi. Oʻquvchilаrni fikrlаshgа undаydigаn tоpshiriqlаr bir
qаtоr оlimlаr tоmоnidаn tаsniflаngаn. Jumlаdаn, R.Sаfаrоvа, F.Yuzlikаеv, B.Аdizоv, D.Murоdоvа,
V.А.Pеtrоvskiylаr ichki muvоfiqlik sifаtidа оb’еktgа yoʻnаltirilgаn tоpshiriqlаrni bаjаrishdа
krеаtivlik vаziyat bilаn bоgʻliq fаоllik tаrzidа nаmоyon boʻlаdi, dеb hisоblаydilаr. Bundа
oʻquvchilаrning bilish fаоlliklаri bеrilgаn tоpshiriqlаr dоirаsidаn tаshqаrigа chiqib, nоmа’lum
nаrsаlаrni izlаb tоpish, yangiliklаr yarаtishgа yoʻnаltirilаdi.
Krеаtivlikkа egа boʻlgаn oʻquvchi yuqоri dаrаjаdаgi hissiy kеchirmаlаr vа koʻtаrinki
kаyfiyatgа egа boʻlаdi. Mаzkur jаrаyondа ulаrning ijоdkоrliklаri, joʻshqinliklаri yaqqоl koʻrinаdi.
Oʻtgаn ХХ аsrning ikkinchi yarmigа kеlib rivоjlаngаn gʻаrb mаmlаkаtlаridа oʻquvchilаrning
krеаtiv fаоliyatlаrini tаdqiq qilishgа bаgʻishlаngаn tаdqiqоtlаrning koʻlаmi kеngаydi. Mаzkur
yoʻnаlishdа izlаnishlаr оlib bоrgаn mutахаssislаr sirаsigа Gilfоrd, Tеylоr, Mеdnik kаbilаrni kiritish
mumkin. Oʻquvchilаrning krеаtivliklаrigа оid yondаshuvlаr quyidаgi yoʻnаlishlаrgа boʻlinаdi:
bоyituvchi krеаtivlik – mаvjud bilimlаr hаmdа ijоdiy tаjribаlаr zахirаsini yangi ijоd
nаmunаlаri bilаn bоyitish jаrаyoni;
innоvаtsiоn хаrаktеrdаgi krеаtivlik – оlingаn nаtijаlаrning yangiligigа аsоslаngаn hоldа
krеаtivlikni bаhоlаshgа yoʻnаltirilgаn hоlаt;
estеtik хаrаktеrdаgi krеаtivlik – ijоdkоrlik, oʻzoʻzini nаmоyon qilishgа urgʻu bеruvchi
vаziyat;
dinаmik хаrаktеrdаgi krеаtivlik – muntаzаm rivоjlаnuvchi ijоdkоrlik fаоliyati;
muаmmоli krеаtivlik – bir qаtоr vаzifаlаrni bаjаrish jаrаyonlаri оrqаli oʻquvchilаrning
krеаtivliklаrini аniqlоvchi vаziyatlаr, mаzkur jаrаyondа oʻquvchilаrning oʻzgаruvchаn tаfаkkur
tаrzi nаmоyon boʻlаdi;
mаvjud оb’еktlаrni tаkоmillаshtiruvchi krеаtivlik – yaхshirоgʻini yarаtish uchun mаvjud
оb’еktlаrni buzuvchi krеаtiv jаrаyonlаrni tаsvirlоvchi hоlаtlаr.
Yuqоridаgilаrgа аsоslаnib biz bоshlаngʻich sinf oʻquvchilаridа krеаtivlikni shаkllаntirishdа
bir qаnchа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаrdаn fоydаlаnishni tаvsiya etаmiz. Ulаr:
Shахsgа yo’nаltirilgаn tа’lim tехnоlоgiyasi;
Rivоjlаntiruvchi tа’lim tехnоlоgiyasi;
Muаmmоli tа’lim tехnоlоgiyasi;
Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар
294
Tаdqiqоtchilik tа’lim tехnоlоgiyasi.
Ushbu tа’lim tехnоlоgiya elеmеntlаrini bоshlаng’ich sinf oʻqituvchilаri chuqur o’rgаnib,
tа’limtаrbiya jаrаyonlаridа sаmаrаli fоydаlаnib bоrsаginа, bоlаlаrdа krеаtivlik yoki ijоdkоrlik
pаydо bo’lаdi vа kеlаjаkdа kоmpеtеntli shахslаr shаkllаnаdi.
ТАЙЁРЛОВ ГУРУҲЛАРИДА МАТЕМАТИК ТУШУНЧАЛАРНИ
ШАКЛЛАНТИРИШДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ
ЖЎРАЕВА У., Андижон вилояти Олтинкўл тумани 4-мактаб ўқитувчиси
Маълумки, бугунги кунда мактабгача таълим муассасалари тарбиячиларининг асосий
вазифалари болаларда иқтидор ва қобилиятни ўстириш, уларнинг билим олиш истиқболини
ривожлантиришдан иборат. Шунга кўра, тарбиячи машғулотларда турли ўқув педагогик
дастурлардан, электрон қўлланмалардан, педагогик ўйинлардан фойдаланса тарбиячи ва
тарбияланувчи ўртасидаги тўсиқ йўқолади, болаларнинг характери кенгроқ очилади.
Болаларда кузатувчанлик, хотира диққати кучаяди, чунки, машғулотда мажбурий билим
бериш бўлмайди, билимни ихтиёрий қабул қилиш орқали ижобий натижага эришади.
Мактабгача таълим муассасаларда педагогик ва ахборот технологияларидан
фойдаланиш куннинг долзарб муаммоларидан бири бўлиб ҳисобланади. Кузатишлар шуни
кўрсатадики, 8090% болалар компьютер ўйинларини ўйнашга қизиқишар экан. Бундан
далолат берадики ёш болаларни қизиқишларига қараб турли хилдаги ўйинлар, машғулотлар,
рангли тасвирдаги чизмаларни кўрсатиш орқали уларнинг дунёқарашини, ахлоқий
маданиятини шакллантириш мумкин экан.
Тайёрлов гуруҳи дастурида геометрик шакллар кўринишини ўзгартириш, бир хил
шакллардан бошқа хил шакллар тузиш назарда тутилган. Тарбиячи болаларга ўз
ихтиёрларидаги шаклларни қарашни, уларни шакл бўйича тақсимлаш, улар қандай
аталишини ва қандай катталикда э канини айтишни таклиф қилади, сўнгра, қандайдир
икки ёки учта шакл олиб, уларни бирлаштириш йўли билан қандай янги шакл тузиш
мумкинлигини ўйлаб кўриш таклиф этилади. Болалар шаклларни тузганларидан кейин,
қандай янги шакллар ҳосил бўлганини ва улар қандай шакллардан тузилганлигини
гапириб бериш таклиф қилинади.
Тарбияланувчиларни
қизиқишларини
оширишда,
математик
тасаввурларини
кенгайтиришда мультимедиа қўлланмаларидан фойдаланиш самарали ъисобланади.
Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологияси асосида тарбияланувчиларга
элементар математик билим беришда аналогия услубидан фойдаланиш самарали натижа
беради, айниқса сонларни, буюмларни, объектларни, масофанинг катта кичиклигини, паст
баландлигини, қисқаузунлигини, кўпозлигини ва ҳоказоларни ўрганишда қўл келади.
Қуйида аналогияга тегишли бир нечта мисол келтирамиз.
Масалан, монитор экранга учта қизил рангли ва иккита кўк рангли шар чиқарилади.
Тарбиячи болалардан, экранда нималарни кўраяпсизлар деб сўрайди. Болалар
шарларни деб жавоб берадилар. Тарбиячи яна савол беради. Қизил ранглилари нечта, кўк
ранглилар нечта деб сўрайди. Болалар санаб чиқиб, қизил ранглилари учта (3), кўк
ранглилари иккита (2) деб жавоб берадилар. Тарбиячи яна савол беради. Қайси ранглилари
кўп ва нечтага? Болалар, қизил ранглилар кўк ранглиларга қараганда битта ортиқ (кўп) деб
жавоб берадилар.
Тарбиячи: шундан кейин “катта” ва “кичик” белгилари тўғрисида тушунча беради ва
экранга > катта, < кичик белгисини чиқаради. Юқоридаги айтилганларни «Сичқонча»
ёрдамида 3 > 2 шаклида ёзиб кўрсатади. Шундан кейин, тарбияланувчилардан тенглик
белгиси бўлиши учун нима қилиш керак деб сўрайди. Тарбияланувчилар иккита кўк шарга,
яна битта кўк шар қўшиш керак дейдилар ва шунда қизил шарлар билан кўк шарлар тенг
Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар
295
бщлади. Тарбиячи буни экранда 3=3 шаклида ёзиб кўрсатади.
Сўнгра, тарбияланувчилар уч нафаридан навбатманавбат тарбиячи кўрсатганларни
мустақил бажариб бериш топширилади.
Мактабгача таълим муассасаларида фойдаланиладиган мультимедиали таълим
воситаларини икки турга бўлиш мумкин:
1. Монитор экранидан тўғридантўғри билим беришга мўлжалланган воситалар
(електрон қўлланма, машғулотлар ишланмаси, компьютерли "екскурсия", компьютерли
таълим ўйинлари ва ҳ.к.).
2. Кўргазмали қурол (дидактик материалларни болаларга етказиш учун мщлжалланган
воситалар, слайдлар, таыдимотлар, жадваллар ва ъ.к.).
Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчилари учун тайёрланадиган
мультимедиа воситалари овозли, мусиқали, ҳаракатланувчи, рангли, мултификацияли ва
жозибали бўлиши шарт. Сўнгги йилларда таълим муассасаларида кенг фойдаланиш учун
Республикамизда мультимедиа таълим воситаларини ишлаб чиқиш йўлга қўйилган.
Жумладан, шундай таълим манбалари Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги "Мультимедиа
умумтаълим дастурларини ривожлантириш маркази"да тайёрланмоқда. Иккинчи манба,
Интернет маълумотлари ҳисобланади. Интернет вебсаҳифаларига турли соҳалар бўйича,
шу жумладан, мактабгача таълим муассасалари учун кўплаб мультимедиа воситалари
жойлаштирилган. Тегишли вебсайтлардан мультимедиа воситасини топиб, улардан
мактабгача таълим муассасаларининг таълим ва тарбия жараёнида фойдаланиш мақсадга
мувофиқдир.
BOSHLANG‘CH SINF O‘QITUVCHISINING INNOVATSION FAOLIYATIDA
KASBIY KOMPETENTLIKNING AHAMIYATI
EGAMBERDIYEVA G., Namangan viloyati Mingbuloq tumani 45-maktab o’qituvchisi
Yurtimizda amalga oshirilayotgan ta’lim islohatlari o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotda o‘z
o‘rnini topishiga, yoshlardagi qobiliyatini ro‘yobga chiqarishga, jamiyatda mustaqil fikrlovchi,
zamonaviy dunyoqarashga ega, milliy o‘zligini anglagan, vatanparvarlik, milliy g‘urur kabi
fazilatlarini o‘zida mujassamlashtirgan komil insonlarni tarbiyalashga qaratilgandir.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning „Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi
sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz“,deya ta’lim sohasiga berayotgan
e’tiborlari, zamonaviy, innovatsion texnologiyalarni jadallik bilan raqobat darajasida rivojlanishiga
turtki bo‘lmoqda. Ayniqsa, 2017yil 6apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining
“Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasbhunar ta’limining Davlat ta’lim standartini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi 187sonli qarorining qabul qilinishi, Davlat ta’lim standartidagi o‘zgarishlar buning
yorqin dalilidir. Ayni payta boshlang‘ich ta’lim jarayoniga innovatsiyon texnologiyalarni joriy
etilayotgani ta’lim mazmunini muntazam yangilab, takomillashtirib bormoqda. Shiddat bilan
o‘zgarib borayotgan hozirgi globallashuv va axborotlashuv zamonida yosh avlodni milliy
qadriyatlarimiz va jahon madaniyati yutuqlari asosida dunyo yoshlari bilan tenglasha oladigan,
hayotda bo‘layotgan voqeahodisalarni yaxshi va yomonini ajrata oladigan etib tarbiyalashimiz
lozim. Buning uchun yoshlarimiz zarur tayanch kompetensiyaga ega bo‘lishi kerak. Bu hayotiy
kompetensiyalar esa ta’lim tarbiya jarayonida shakllantirib boriladi.
Bizga ma’lumki, kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’limning maqsadi egallangan
bilim, konikma, malakalarni o‘z shaxsiy hayotida qo‘llay oladigan, har tomonlama keng
fikrlaydigan, barcha bilan muloqotga kirisha oladigan barkamol shaxs qilib yetishtirishga
qaratilgandir. Buning uchun ta’lim jarayonini rivojlantirishda har bir o‘qituvchidan kasbiy
Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар
296
kompetentlikka ega bo‘lish, uni doimo rivojlantirib borish, ya’ni innovatorlik xususiyatiga ega
bo‘lish talab etilmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchi o‘quvchiga kompetensiyaviy
maqsad asosida bilim berishida, oqituvchining o‘zi iqtidorli, bilimli, qobiliyatli, zamon bilan
hamnafas bo‘lishi muhim. Chunki bu davr bolalar uchun kelgusidagi oladigan bilimlariga tayanch
vazifasini o‘taydi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi zimmasida katta mas’uliyat
hissi yotadi.
O‘qituvchi kompetensiyasi turli innovatsion faoliyatlarni o‘zlashtirib, uni boyitib borishi,
izlanishi, yangi ma’lumotlarni izlab topishi va darslar jarayonida qo‘llab, bolalarga yetkaza olishida
namoyon bo‘ladi. Maqsadlar amalga oshishida, o‘quvchilar dunyoqarashini shakillantirishda yangi
pedagogik texnologiyalardan keng foydalanishi zarur. Bu esa, o‘z navbatida, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilaridan pedagogik faoliyatini innovatsiyon loyihalar asosida, ya’ni interfaol metodlar,
multimediali elektron dasturlar, axborot texnologiyalaridan foydalangan holda olib borish
zarurligini namoyon etadi.
Darslar jarayonida samaradorlikka erishishda faqatgina tayyor metod yoki multimedialardan
foydalanish emas, balki, o‘qituvchi o‘zi ham yangiliklar olib kirishi, zamonaviy texnologiyalar
imkoniyatlaridan samarali foydalanishi, mavzularga oid hayotiy tushunchalar berishi, kerak bo‘lsa
ko‘rsatish, bajartirish, teatrlashtirishi lozim. Masalan, o‘qish, ona tili, matematika, tabiat fanida fasl,
tabiat, mehnat turlariga oid mavzularda o‘quvchilarni tabiatga olib chiqish, tabiat go‘zalligini,
bog‘bon, dehqonlar mehnatini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rsatish, birga mehnat jarayonlarini kuzatish kabi
amaliy mashg‘ulotlar bilan integratsiyalash muhimdir. Shunda bola faqat eshitib,o‘qish bilan
chegaralanmay, bevosita o‘zi shu jarayonlar ustida guvoh bo‘ladi va kasbhunar tanlash, mehnatni
qadriga yetish kabi boshqa tushunchalar oson shakllanadi. Boshqacha aytganda, kompetensiyaviy
bilimga ega bo‘lgan o‘quvchi nafaqat ma’lum darajadagi bilim, ko‘nikma, malakalarni egallaydi,
balki ularni hayotga qo‘llay oladii, uchraydigan muammolarni mustaqil hal qiladi, turli vazifalarni
otaona ko‘magisiz ham bajara oladi, faqat o‘zini emas, balki jamiyat, xalq manfaatiga ham foydasi
tegadigan, mustaqil hayotda qoqilmay, o‘z yo‘lini topa oladigan, mas’uliyatli, zamonaviy bilimga
ega bo‘ladi. Bunda barcha fanlardagi tayanch kompetensiyalar yig‘indisi yordam beradi.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda, ya’ni o‘quvchilarda kompetensiyaviy qobiliyatlarni
shakllantirish uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiga quyidagi talablarni bajarish tavsiya etiladi:
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘zaro tajriba almashishlari va yangi zamonaviy metodlar
bilan uzluksiz tanishib borishi;
bugungi kun zamonaviy o‘qituvchisi eng yangi, oxirgi axborotlarni boladan oldin unga
yetkazishga intilmog‘i, axborotkommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishi;
boshlang‘ich sinf fanlar kesimida multimedia materiallarini darslarda qo‘llash hamda
elektron resurslardan foydalanish bilan cheklanib qolmay, yangilarini yaratish yo‘llarini o‘rganishi;
ayrim hollarda, darslar jarayonini teatrlashtirilgan holda tashkil etish;
o‘qituvchi o‘quvchilarga mavzuga oid kuzatish, ko‘rish, bajarishi mumkin bo‘lgan amaliy
ishlarni ham bajarishiga imkon yaratishi, masalan, turli ekskursiyalar, mehnat jarayonlarini tashkil
etishi;
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘rtasida respublika, viloyat miqyosida ommalashtirilgan
dars ishlanma, tavsiyanomalar bilan tanishib borishi va ta’lim samaradorligiga hissa qo‘shuvchi
tajriba ishlarini ommalashtirishi;
ingliz, rus tili o‘qituvchilari bilan darslar jarayonida qanday muvofiqlashtirish ishlarini olib
borish mumkinligi masalalarini ko‘rib chiqishi;
maktabda teztez “Eng yaxshi ochiq dars” na’munalarini o‘tkazib, ilg‘or o‘qituvchilar
tajribasini o‘rganib, kamchiliklarini bartaraf qilib borishi;
har qanday texnologiyalarni milliy xususiyatimiz bilan hamohang bo‘lishini unutmaslik
kerakligini bilishi zarur.
O‘quvchilarda kompetensiyaviy bilimlar birdaniga shakllanmaydi. Boshlang‘ich sinfdan
boshlab yuqorida ko‘rsatilgan tavsiyalar asosida darslar tashkil etilsa, olgan bilimlarini to‘laqonli
hayotda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar.
Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар
297
Darhaqiqat, ta’lim tizimidagi tub islohatlar har bir o‘qituvchidan bilim, yuksak madaniyat,
yuqori malaka, ijodkorlik, mas’uliyatni his etishni talab etadi. Shu o‘rinda, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilariga ham yildanyilga mas’uliyat yuklanmoqdaki, endi ular oddiy o‘qituvchi emas, balki
eng faol, eng yetuk, har tomonlama bilimga ega, o‘quvchi uchun na’muna bo‘ladigan innovatorga
aylanmog‘lari darkor.
ELEKTRON DARSLIKLARNING AFZALLIKLARI VA O‘ZBEKISTONDA
ULARDAN FOYDALANISH ISTIQBOLLARI
Do'stlaringiz bilan baham: |