Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

 
ESHBOBOYEVA A.T., Toshkent shahar Yunusobod tumani 247-maktabi o‘qituvchisi, 
 
Bugungi kunda barcha sohalar kabi ta’lim jarayonini ham kompyuter va axborot 
texnologiyalarisiz tasavvur etish qiyin. Zamonaviy ta’lim yuqori darajada axborotga boyligi bilan 
ajralib turadi. Ta’lim olish muassasalaridagi ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan 
foydalanishning dolzarbligi aynan shu jihatga asoslangan. Ta’limda yangi o‘qitish usullaridan 
foydalanish zarurati ajoyib imkoniyatlarni taqdim etuvchi elektron nashrlar yaratilishiga sabab 
bo‘ldi. Elektron darslik o‘zida nazariy axborot va amaliy topshiriqlarni, foto va audiomateriallarini 
jamlaydi. Elektron darslik – bu ta’lim oluvchilarga o‘zlashtirishi uchun hamda ko‘nikma va 
malakalar orttirishida zarur bo‘lgan bilimlar bayon etilgan o‘quv nashrini elektron shaklda taqdim 
etuvchi, tuzilmaviy hamda tizimli materialga ega bo‘lgan vositadir. Unda o‘quv materiali mantiqiy 
bayon etilishi, yuqori darajada texnik jihozlanishi hamda badiiy jihatdan bezatilganligi bilan o‘ziga 
xosdir. Elektron darslik quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim: 
1. Elektron darslikdagi matnlarning kompyuterdagi ko‘rinishi chiroyli yozuv stilida terilgan 
bo‘lishi kerak. 
2. Elektron darslik prezentatsiyalardan tashkil topadi va prezentatsiyalarda mavzuga oid 
asosiy foto va audio ma’lumotlar, tushunchalar beriladi. 
3. Elektron darslikda test nazorati bo‘limi bo‘lishi shart va bu bo‘limda o‘quvchining olgan 
nazariy bilimlari baholanadi. 
Elektron darslik qog‘ozli darslikka nisbatan quyidagi qator afzalliklarga ega: 
­ foydalanish uchun qulay; 
­ elektron darslik resurslarini yangilab borish imkoniyati mavjud (bunda vaqt o‘tishi bilan 
fanga yangiliklar kiritilishini e’tiborga olish lozim); 
­ ta’lim jarayonini avtomatlashtirish va ta’lim xizmatlarini taqdim etish tezligini oshiradi; 
­ axborotlar to‘liq. 
Elektron darsliklar ovoz hamkorligida va harakatli animatsiyalar bilan beriladi. To‘g‘ri, oddiy 
tekstni kompyuter ekranida o‘qigandan qog‘ozda o‘qigan afzal, lekin qog‘ozda harakat va ovoz 
hamkorligi bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun ham yangi elektron darslik yaratilayotgan paytda 
u oddiy tekstdan iborat bo‘lib qolmasdan, biror bir yangi animatsiyalar bilan boyitishga, qidirish 
sistemasini hosil qilishga va ovoz hamkorligiga katta e’tibor qaratish lozim. Elektron darslik 
yaratish o‘quv materialini yanada chuqurlashtirib o‘rgatish va uni kelgusida amaliy faoliyatda 
qo‘llash zarurati bilan bog‘liq. Elektron darslik yaratish jarayoni bir vaqtning o‘zida yaratilayotgan 
qo‘llanmaning mazmunini hamda axborot texnologiyalari sohasidagi bilimlarni bilishni talab qiladi. 
Bu amaliyotda ikki yo‘nalishdagi mutaxassislarning, «fan bo‘yicha ma’ruzachi» va «dasturchi 
mutaxassis»larning o‘zaro hamkorligini ko‘zda tutadi. Ushbu ishni bajarishda quyidagilar tavsiya 
qilinadi: 
1. Elektron darslik foydalanishda oddiy va qulay bo‘lishi hamda turli platformalarda ishlay 
olishi shart; 
2. O‘qitishda interaktiv yordam berishi kerak; 
3. O‘rganilayotgan bir bo‘limdan boshqa bo‘limga tezkor o‘tishi lozim; 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
298 
4. O‘rganilayotgan bo‘limlar ketma­ketligini ixtiyoriy tartibda (taklif etilgandan tashqari) 
tanlab olish imkoniyati bo‘lishi zarur; 
5. Matnli ma’lumotlar gipertekstli alfavit shaklida bo‘lib, ularni audio, video bilan birga olib 
borish muhim. 
Elektron darslik biror fan yoki mavzu haqida to‘la ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi va 
u animatsiya yoki video tasvirlar yordamida boyitilgan bo‘lishi kerak. Elektron darslik multimediya 
texnologiyalaridan foydalanish bilan bir qatorda o‘quvchi yoki talaba yakka tartibda foydalanishi 
uchun ham qulay bo‘lishi lozim. Bu esa o‘quvchi yoki talabaga tayyor konsultatsiya bo‘lib xizmat 
qilmog‘i mumkin. To‘liq elektron darslik o‘quvchi vaqtini tejash bilan bir qatorda, o‘quvchi 
tushunishi qiyin bo‘lgan va yangi materiallardan takroriy foydalanish imkoniyatini beradi. Bundan 
kelib chiqadiki, gipertekstlar alfavit shaklda yoki "daraxt" shaklda joylashishi kerak. Taqqoslab 
ko‘radigan bo‘lsak, oddiy darslikda havola varaq nomeriga beriladi, elektron darslikda esa 
giperhavolalar ko‘rsatgan ma’lumotni to‘g‘ridan­to‘g‘ri ekranga chiqaradi. Bu vaqtda, qolgan 
ma’lumotlar orqaga qaytish, giperhavola yordamida ko‘rish imkoniyatini, ya’ni uzluksizligini 
ta’minlaydi. Shu o‘rinda ta’lim muassasalari uchun yaratilayotgan elektron axborot ta’lim resurslari 
yaratish va ta’lim tizimiga joriy etishda elektron ta’lim tizimiga qo‘yilgan talablar juda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Olimlar va AKT mutaxassislari ishtirokida “Elektron ta’lim milliy tizimiga 
kiritiladigan elektron metodik komplekslar va boshqa ta’lim resurslariga yagona talablar” 
to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Davlat standarti ishlab chiqilgan bo‘lib, u O‘zbekiston 
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi tomonidan 2017 yilning 17 noyabrida 
O‘zDSt 36.2030:2017­sonli raqam bilan ro‘yxatga olingan. Mazkur standart yangi elektron axborot 
– ta’lim resurslari mazmunini takomillashtirish, zamonaviy axborot kommunikatsion 
texnologiyalarini qo‘llash orqali ta’lim jarayonining sifat va samaradorligini oshirish, elektron 
axborot – ta’lim muhitini yaratish, elektron o‘quv adabiyotlarini bosqichma­bosqich ta’lim 
amaliyotiga keng joriy etish, xalqaro tajribada keng qo‘llanilayotgan masofadan o‘qitish 
usullarining samaradorligini oshirish hamda xalqaro standartlarga javob beradigan ta’lim tizimida 
yagona elektron axborot – ta’lim muhitini yaratishga qaratilgan. 
Elektron darslikdan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi: 
­ o‘quvchilarda tizimli fikrlashni shakllantirib, ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan 
o‘zgartirish; 
­ o‘quv­tarbiyaviy jarayon davomida o‘quvchilarning idrok etish faoliyatlarini samarali 
tashkil etish; 
­ kompyuterdan o‘quv jarayonini individuallashtirish maqsadida foydalanish va umuman 
yangi idrok etish vositalariga murojaat etish. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, O‘zbekiston ta’lim tizimida elektron adabiyotlarni 
ko‘paytirish kerak. Bu, birinchidan, dars samaradorligini oshiradi, ikkinchidan, o‘qituvchi va 
o‘quvchi faoliyatlarining rivojlanishiga olib keladi. Qolaversa, elektron xarakterdagi o‘quv 
materiallari va o‘quv adabiyotlarini ko‘paytirish natijasida darsliklarning soni ixchamlashadi, 
ularning tannarxi arzonlashadi hamda Davlat tomonidan ta’lim uchun ajratilayotgan mablag‘larning 
katta qismi tejaladi.
ЎҚУВЧИЛАРДА ДИДАКТИК ЎЙИНЛАР ОРҚАЛИ РЕФЛЕКСИВ 
КЎНИКМАЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ 
КАРИМОВА Н.Р., Наманган вилоят ХТХҚТМОҲМ ўқитувчиси 
Дидактик ўйинларнинг таркибини таълим ва тарбия масаласи, ўйин ҳаракатлари ва 
қоидалари ташкил қилади. Дидактик ўйинни танлаш учун ўқувчиларнинг тайёргарлик 
даражасини билиш керак, чунки улар ўйинларда бор билимлари ва тасаввурларини 
ишлатишлари керак. Дидактик мақсадни аниқлаётганда, аввало, ўқувчини ўраб турган 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
299 
предметлар, ижтимоий ҳодисалар ҳақидаги тасаввур ва билимларнинг ўзлаштирилиши, 
мустаҳкамланиши ва шу билан боғлиқ мантиқий ривожланиш ўйин воситасида ўқувчи 
шахсининг сифатлари (ростгуйлик, кузатувчанлик, камтарлик, қатъият, хотира ва ҳ.к.)ни 
шакллантиради. Ҳар бир дидактик ўйинда уни бошқа ўйиндан ажратиб турадиган ўзининг 
таълимий мақсадлари мавжуд, лекин баъзи ўйинларда тафаккурни, бошқасида эслаб 
қолишни, учинчисида диққатни ривожлантиришга аҳамият берилади. Бу ўйинларнинг хар 
бири ўз қонун қоидаларига эга.
Ўйин қоидаларининг асосий мақсади эса ­ ўқувчилар хатти­ҳаракатини ташкил 
этишдир. Ўйин қоидаларига риоя қилиш ўқувчилардан иродани, тенгқурлари билан 
муомаланинг салбий натижаларидан келиб чиқадиган салбий ҳиссиётларни енгиб ўтишни 
талаб этади. Ўйин қоидаларини аниқлаётганда ўқувчиларга топшириқни бажаришдан қувонч 
ҳис қиладиган шароит яратиш керак. Дидактик ўйинда қоидаларининг бажарилишига 
йўналтирилиб, ўйин ҳаракатлари назорат қилинади. Масалан, «Шундай бўладими ёки йўқ?» 
ўйинида ўйин қоидалари «Бу ростми ёки йўқ?» сўзларини тўғри аниқлаб боришни талаб 
этади. 
Ҳозир иссиқ баҳор, 
Бизда узум пишди. 
Шохи бор от ўтлоқда 
Ёзда сакраяпти қорда 
Кеч кузда айиқ полвон 
Анҳорда ўтиришни севар. 
Қишда шохлар орасида 
"Ға­Ға" деб булбул сайрар. 
Тез менга жавоб беринг: 
Бу ростми ёки ёлғон? Ўйин тез ўтказилиб, ўқувчилар ҳамма уйдирмаларни галма­гал 
айтадилар. Лекин ўйин қизиқроқ бўлиши ва ўқувчилар фаол иштирок этишлари учун 
тарбиячи ўйин ҳаракатини киргизади: шеърни ўқиш давомида уйдирмани топганлар 
олдиларига рағбат қўядилар. Бу шеърда 6 та рағбат бўлади. Ғолиб совға олади. Дидактик 
ўйинлар ёрдамида ўқувчиларни мустақил фикрлашга, турли шароитда олдига қўйилган 
мақсадга мувофиқ олинган билимларни татбиқ этишга ўргатади. Дидактик ўйинлар 
ўқувчилар нутқини ривожлантиради: луғат бойлиги фаоллашиб бойиб боради, тўғри 
талаффуз, равон нутқ ривожланади, ўз фикрларини тўғри ифода этиш шаклланади.
Кичик 
мактаб 
ёшида 
бўлган 
ўқувчиларда 
атроф­муҳитдаги 
предметларга,
ўйинчоқларга катталар меҳнати маҳсули сифатида қараш, хулқ нормалари ҳақида, катталар 
ва тенгқурлар ўзаро муносабати, ўқувчи шахсининг ижобий ва салбий томонлари тўғрисида 
маънавий тасаввур шаклланади. Кичик ёшдаги ўқувчилар билан ишлашда дидактик 
ўйинларнинг асосий мазмун­мақсади ўқувчилар томонидан маданий­гигиеник кўникмаларни 
ўзлаштиришдир. Ҳамма дидактик ўйинларни 3 та асосий турга бўлиш мумкин: предметлар 
(ўйинчоқлар, табиий материаллар) билан бўлган ўйинлар, стол­устидаги босма ўйинлар, сўз 
ўйинлари. Предметлар билан бўлган ўйинлар. Предметли ўйинларда ўйинчоқлар ва реал 
предметлар қўлланилади. Уларни ўйнаб, ўқувчилар қиёслашга, ўхшашликларини топишга, 
предметлар турларини ўрганишга кўникадилар. Бу ўйинларнинг қиммати шундаки, улар 
ёрдамида ўқувчилар предметларнинг белгилари ва хусусиятлари билан танишадилар: ранги, 
катта­кичиклиги, шакли, сифати ва ҳ.к. Ўйинда таққослашга, синфга ажратишга, масалалар 
ишлашдаги кетма­кетликни топиб, ечишга ўрганадилар.
Кичик мактаб ёши ўқувчилари учун табиий (ўсимлик уруғлари, барглари, турли 
гуллар, тошлар, чиғаноқлар) материаллар ёрдамида «Бу кимнинг ўқувчилари?», «Қайси 
дарахтнинг барги?», «Куз гулларидан гулдаста йиғ» каби ўйинларни ўтказиш орқали 
фикрлашга аста секин ўргатиб борилади. Ўқитувчи атрофимиздаги олам дарсларида бу 
ўйинларни ташкил этади. Шундай ўйинлар пайтида ўқувчиларда атроф­муҳит ҳақидаги 
билимлари мустаҳкамланади, фикрлаш жараёнлари (таҳлил, синтез, таснифлаш) шаклланади 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
300 
ва табиатга муҳаббат ва асраб­авайлаш туйғулари шакллантирилиб борилади. Предметли 
ўйинларга сюжетли­дидактик ўйинлар ва инсценировка ўйинлари киради. Ўқувчилар 
сюжетли­дидактик ўйинларда аниқ ролларни, яъни сотувчи, харидорни «Дўкон» ўйинида, 
новвойни 
«новвойхона»да 
ўйнайдилар. 
Инсценировка 
ўйинлари 
турли 
турмуш 
вазиятларидаги бадиий адабиёт тушунчаларини сақлашга ёрдам беради: «Эртаклар оламига 
саёҳат», хулқ­атвор меъёри «Нима яхши ва нима ёмон?» ва бошқа ўйинлар ўқувчиларни 
ҳаётий кўникмаларни эгаллашларида катта ёрдам беради.