Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

 
ШЕРАЛИЕВ И.Ж., Тошкент вилояти Бўка туман 53-мактаб амалиётчи психологи
Ўқувчи болалар шахси шаклланиши ўз моҳияти жиҳатидан катта кишиларнинг ҳатти­
ҳаракатлари ва хулқ­атворларига фаол тақлид қилишдан иборат бўлиши туфайли болаларда 
маънавий сифатларнинг мустаҳкамланиши учун ва одоб­ахлоқ қоидаларини билиб олишлари 
учун кенг имкониятлар беради. Мактабга бориш болаларнинг ҳаётида жуда катта воқеадир. 
Мактаб ҳаёти болаларга янги бир дунёни очиб беради. Мактаб даврида болаларнинг асосий 
фаолиятлари ўзгаради. Энди болаларнинг асосий фаолиятлари, асосий вазифаси ва 
ижтимоий бурчи ўқиш бўлиб қолади. 6­7 ёшли болалар учун янги фаолият бўлган ўқиш 
улардан янги сифат, янги хусусиятларга эга бўлишларини талаб этади. Ўқиш фаолияти учун 
болаларда барқарор диққат, ўткир зеҳн, мустақиллик, ишчанлик ва батартиблик хислатлари 
бўлиши керак. Боғчадан мактабга ўтишлари натижасида катталар билан бўлган 
муносабатларида ҳам бирмунча ўзгариш юз беради. Болаларнинг мактабга ўтишлари, 
уларнинг яслидан боғчага ўтишларига қараганда мураккаб босқичдир. Шуни ҳам назарда 
тутиш керакки, бола мактабга ўтиши билан унинг ижтимоий ҳолатида ҳам ўзгариш рўй 
беради. Чунончи мактаб ёшига яқинлашган болалар боғчада “катта” деб ҳисобланар эдилар. 
Мактабга ўтгач, улар яна “энг кичкиналар” қаторига тушиб қоладилар. Болаларнинг 
мактабга ўтишлари билан юзага келадиган ана шундай жиддий ўзгаришларни назарда тутиб, 
уларни мактабдаги янги ҳаётга ҳар томонлама тайёрлаш керак. Етти ёшга тўлиш даври 
гўдакликнинг тугаши даврига тўғри келади. Худди ана шу даврдан бошлаб болаларда ўз­
ўзини англаш таркиб топа бошлайди. Шунинг учун болаларнинг етти ёшга тўлган давридан 
бошлаб тизимли суратда ўқитишга ўтиш мақсадга мувофиқдир. К.Д.Ушинскийнинг фикрича, 
боланинг мактабдаги ўқиш фаолиятига тайёрлиги айрим психик жараёнларнинг тараққиёт 
даражаси билан эмас балки бола шахсининг умумий тараққиёт даражаси билан аниқланади.
Кичик мактаб ёши даври – ҳамкорлик ва мулоқот малакалари ривожланади, ўз­ўзини 
англай бошлайди, унда спорт, ўқиш ва тақлид қила билишга оид кенг қамровли лаёқатлар 
таркиб топади. Бу ёш босқичи ўзгалар билан келишиш лаёқатининг шаклланиши билан 
бошқа ёш босқичларидан фарқ қилади. Эндиликда бола ўз фикрларини мулоҳаза қилади ва 
ҳаракатларини бошқаларнинг қизиқишларига қараб тартибга солади. Оддийроқ қилиб 
айтганда, бола :
­ бирор иш, яъни фаолият тури билан шуғулланар экан, ўзгаларнинг истак ва 
қизиқишларини ҳисобга олади;
­ ўз фикри мавжудлигини намоён этади, бошқаларнинг мулоҳазаларига солиштириб, ўз 
фикрини шакллантира билади;
­ болада ота­онага боғлиқликнинг камайганлиги сезилади;
­ у ўз фикр­мулоҳазасига эга бўла боради;
­ қизиқишларини асослаш ва уларни ҳимоя қилишга интилади;
­ ўз ишларини мустақил ҳал этади;
­ қийинчиликка учраса, катталардан маслаҳат ва кўмак олиши лозимлигини билади.
Ўсмирлик даври инсонни болаликдан ­ ёшликка ўтувчи ва ўз навбатида бошқа 
даврлардан ўзининг нисбатан кескинроқ, мураккаброқ кечиши билан фарқланиб турувчи 
даврдир. Бу давр тахминан болаларнинг 5­8­синфларда ўқиш пайтларига тўғри келади ва 11­
12 ёшдан 14­15 ёшгача бўлган давр оралиғида кечади. Айрим болаларда бу давр 1­2 йил 
эртароқ ёки кечроқ кузатилиши ҳам мумкин. Ўсмирлик даври айрим махсус психологик 
адабиётларда “ўтиш даври”, “оғир давр”, “инқироз даври” каби номлар билан ҳам аталади. 
Бу даврнинг “оғирлиги”, “кескинлиги”, “мураккаблиги” нималар билан асосланади? 
Ўсмирлик даврининг оғир, мураккаб давр эканлиги кўплаб психологик, физиологик, 
ижтимоий омиллар билан боғлиқ. Бу даврда ривожланишнинг барча жиҳатлари: жисмоний, 
ақлий, ахлоқий, ижтимоий ва шу кабиларнинг мазмун моҳияти ҳам ўзгаради. Бу даврда 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
158 
ўсмир ҳаётида, унинг руҳияти, организмининг физиологик ҳолатларида, унинг ижтимоий 
ҳолатида жиддий ўзгаришлар содир бўлади. Аксарият ҳолатларда уларда бир­бирига қарама­
қарши бўлган турли хил анъаналар кузатилади. Бу даврга келиб бола энди “бола” эмас ва шу 
билан бирга ҳали “катта” ҳам эмас. Унинг ўз­ўзига ва атрофдагиларга нисбатан бўлган 
муносабатлари бутунлай бошқача характер кашф этиб боради. Унинг қизиқишлари тизими, 
ижтимоий йўналганлиги қайтадан шаклланади, ўз­ўзини англаши, баҳолаши, қадриятлари 
ўзгаради. Унинг учун ўз “мен”и ва шу “мен”нинг аҳамияти ортади. Ўсмир организмида рўй 
берадиган ўзгаришлар шундан иборатки, бола ривожланишининг айни шу даврида биологик, 
физиологик етуклиги борасида туб ўзгаришлар амалга ошади. Физиологик ривожланиш ва 
жинсий балоғатга етиш жараёнининг янги босқичи бошланади. Жинсий балоғатга етиш ва 
жисмоний ривожланишдаги ўсиш ўсмир руҳиятида янги психологик тузилишларнинг юзага 
келишида муҳим аҳамиятга эга. Биринчидан, бу ўсмир учун жуда сезиларли бўлган 
ўзгаришлар бўлиб, улар ўсмирнинг катта бўлганини ҳис қилишининг юзага келишининг 
объектив манбаси бўлиб хизмат қилади (унинг асосида ўсмир ўзининг катталарга 
ўхшашлигини ҳис қилади). Иккинчидан, жинсий балоғатга етиш бошқа жинс вакилига 
қизиқишни ривожлантиради, янги кечинма, ҳиссиёт, туйғуларни юзага келтиради. 
Ўсмирнинг ички бандлиги ва янги таассуротлар, кечинмаларга муносабати даражаси 
уларнинг ўсмир ҳаётидаги ўрни кенг ижтимоий шароитлар билан, ўсмир ҳаётининг конкрет 
индивидуал шароитлари, унинг тарбияси ва мулоқоти хусусиятлари билан белгиланади. 
Ўсмирлик даврининг характерли хусусиятларидан яна бири ­ бу даврда ўсмирларда 
кузатиладиган ўсмирлик автономияси ҳолатидир. Ўсмирлик автономиясининг ҳуқуқий 
автономия, эмоционал автономия, маконий автономия каби турлари фарқланади. Ўсмирлар 
учун уй вазифалари уй ишлари бўйича мажбуриятларни бажаришга қараганда тенгдошлари 
билан мулоқот қилиш муҳимроқдир. Ўз ишлари сирларини бола энди ота онасига эмас балки 
тенгдошига кўпроқ ишонади. У энди салбий ва ижобий томонларига алоҳида бир урғу 
бермаган холда ўзи хохлаган кишиси билан дўст бўлиш хуқуқини талаб этади. Ўз 
тенгдошлари билан мулоқот ва муносабат жараёнида ўз шахсини эркинлик билан тўла 
намоён эта олади. Ота­оналарнинг ўсмирга шу эркинликнинг бермаслиги ёки ўсмирнинг 
шундай деб билиши натижасида улар ота­онага қарши позицияда бўладилар. Шуни алоҳида 
таъкидлаш лозимки, ана шу мулоқот ва муносабат асосида ўсмирларда ғурур ҳисси шакллана 
бошлайди. Албатта ғурур норма ва қоидалари катталардан ўрганилади лекин ўз ғурурини
қандай ҳимоя қилиши ўсмирларининг алоҳида назоратида бўлади. Улар орасида содиқлик ва 
тўғрилик каби хислатлар юқори баҳоланиб ўсмирлар ўзини ҳурмат қилишини ўз фикрини ва 
қизиқишини ҳимоя килишни билмаган тенгдошларига жуда паст баҳо берадилар. 
Юқорида келтирилган фикрлардан келиб чиқиб қуйидаги тавсияларни ишлаб чиқдик.
1) Мактаб таълим­тарбия ишларининг муваффақияти кўп жиҳатдан мактаб ўқувчи 
ёшдаги болаларнинг шахси шаклланишида таълим фаолиятларини мақсадга мувофиқ ташкил 
қила боришга боғлиқлигини ҳар бир мактаб амалиётчи психологлари билишлари шарт. 
2) Таълим орқали мактаб ўқувчи ёшдаги болалар шахси шаклланишида ижтимоий 
фойдали, яъни юксак инсоний хислатларни тарбиялаш мумкин. 
3) Таълим фақат билиш жараёнларини такомиллаштириб қолмай балки мактаб ўқувчи 
ёшдаги боланинг хулқ­атворига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. 
TA’LIMDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNINING O‘RNI.