Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

7.3.5. Маълумотлар 
Белгили шаклда акс эттирилган объект ёки объектларнинг 
муносабатлари ҳақидаги ахборотлар маълумотларни ташкил қилади. Бу 
маълумотлар инсон ёки бирор-бир техник қурилма томонидан идрок 
этилиши ва тегишли тартибда ўзгартирилиши мумкин. 
Маълумотларнинг ўзига хос хусусиятлари уларнинг бир белгили 
тизимдан 
бошқасига 
ахборотларни 
йўқотмасдан 
узатиш 
(қайта 
кодлаштириш) мумкинлигидир. Белгили акс этгирилишнинг бу муҳим 
хусусияти идрок этувчига мўлжалланган белгиларнинг турли хилдаги 
тизимларидаги реал муаммо вазиятларни баён қилишга имкон беради. 
Маълумотлар банкларини қуришда инсонга мўлжалланган мантиқий акс 
эттирилиш ва узоқ вақгли хотира қурилмасига мўлжалланган жисмоний акс 
эттирилиш хақида гапириш энди анъанавий бўлиб қолган. 1.48-расмда 
маълумотлар банкида баъзи бир муаммо соҳани акс этириш билан боғлиқ 
асосий тушунчалар берилган. 
1.48- 

---

220 
Шуни таъкидлаш керакки, белгилар ўзларига муаммо соҳа ҳақидаги 
ахборотларга эга маълумотларни ташкил қилмайди. Энг оддий ҳолда белгилар 
ёзувнинг қайд этилган изчиллиги кўринишида таркибий расмийлаш-
тирилиши керак, ёзувнинг ҳар бир (белги жойлаштирилган) майдони 
маълумотлар 
банки яратаётган муам-мо соҳа нуқгаи назаридан 
ўзгартирилишига эга бўлиши керак. Масалан, агар белгилар ўзбек алифбоси 
ҳарфларидан ўзбек тили сўзларини ҳосил қилиш қоидалари бўйича ташкил 
қилинган бўлса, улар фақат белгиларни ташкил қилиш қоидалари ҳақидаги 
синтакгик ахборотларга эга бўлади. Ушбу маънода уларни маълумотлар 
сифатида кўриб чиқиш мумкин. Маълумотларнинг турлари қуйидаги 1.21 -
жадвалда келтирилган. 
Муаммо соҳа акс этгириш нуқтаи назаридан биз учун семантик 
ахборотлар, яъни айрим белгилар муаммо соҳа объектлари ва уларнинг 
муносабатлари билан қандай боғланганликлари қизиқиш уйғотади. Бу 
алоқани амалда оширишнинг энг осон усули — бу, ёзув майдонига 
белгиланган мазмун беришдир. Масалан, агар майдон «хизматчининг 
лавозими» сифатида ўзгартирилса, унда бу майдонда жойлаштирилган барча 
белгилар ҳар хил лавозимларнинг аниқ идентификаторлари сифатида 
тушунилади, бу майдонда биз уларни муаммо соҳа ҳақидаги маълумотлар 
сифатида кўриб чиқамиз. 
Белгили акс эттиришнинг прагматик нуқтаи назарини қисқача кўриб 
чиқиш мақсадга мувофикдир. Агар муаммо соҳанинг барча объектлари ва 
уларнинг муносабатлари ҳақидаги ёзувларнинг тузилиши белгиланган бўлса, 
унда муаммо соҳа маълумотларининг модели берилганлиги ҳақида 
гапирамиз. 
Агар муаммо соҳа кенг бўлса, масалан корхонанинг ишлаб чиқариш 
фаолияти, унда унинг маълумотлари модели етарлича катта бўлади. 
Корхонада 
амал-да 
ишлаб 
чиқариш 
фаолиятини 
унинг 
бутун 
деталлаштирилишида тасаввур қилувчи одам йўқ, бу шуни билдирадики, 
умуман корхонанинг бошқарув тарки-бидан ҳеч кимга маълумотлар модели 
керак эмас. Бу муаммонинг ўзи (умумий моделни қуриш) фақат 
1.21-жадвал 

---

221 
автоматлаштирилган ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва фойдаланиш 
муносабати билан пайдо бўлган. Ишлаб чиқариш фаолиятининг ҳар бир 
аниқ бўлими ёки бўғини учун ахборотли манфаатларнинг ўз соҳасига 
хосдир, у ҳам маълумотларнинг ўз модели билан баён қилиниши мумкин. 
Шундан келиб чиққан ҳолда қуйидаги 1.22 -жадвалда бирламчи 
маълумотларни йиғиш асослари келтирилган. 
Маълумотларнинг умумий моделига нисбатан уни моделча (кичик 
модел) сифатида кўриб чиқамиз. Умумий ҳолда маълумотларнинг моделчаси 
моделни 
оддий 
механик 
кесилгани 
эмас. 
Аниқ 
фойдаланувчи 
маълумотларнинг моделчаси маълумотларнинг бутун модели билан ғоятда 
мураккаб таркибий ўзгаришлар билан боғланган бўлиши мумкин. 
Моделча тушунчаси белгини акс этгиришнинг прагматик нуқтаи 
назарини акс этиради. 
7
7
.
.
4
4
А
А
В
В
Т
Т
О
О
М
М
А
А
Т
Т
Л
Л
А
А
Ш
Ш
Т
Т
И
И
Р
Р
И
И
Л
Л
Г
Г
А
А
Н
Н
А
А
Х
Х
Б
Б
О
О
Р
Р
О
О
Т
Т
Т
Т
И
И
З
З
И
И
М
М
Л
Л
А
А
Р
Р
И
И
В
В
А
А
М
М
А
А
Ъ
Ъ
Л
Л
У
У
М
М
О
О
Т
Т
Л
Л
А
А
Р
Р
Б
Б
А
А
З
З
А
А
Л
Л
А
А
Р
Р
И
И