Motivatsiya: mohiyat, asosiy nazariyalar va tasniflar

Ta'lim motivatsiyasining salbiy xususiyatlari o'smirning bir nechta sabablari bor. O'smirning o'zini va boshqa odamlarni baholay olmasligi ular bilan munosabatlardagi qiyinchiliklarga olib keladi: o'spirin o'qituvchining e'tiqod bo'yicha nuqtai nazarini va baholarini qabul qilmaydi, ba'zan u atrofdagi kattalar bilan ziddiyatlarda salbiy narsaga tushib qoladi. Voyaga etish istagi va tengdoshlar orasida ortda qolishni bilmaslik istagi, o'qituvchining fikriga va ular qo'ygan belgilarga befarqlik keltirib chiqaradi, garchi o'spirin kattalarning fikrini haqiqatan ham qadrlashiga qaramay. O'smirning mustaqillik istagi uni tayyor bilimlarga, oddiy va oson savollarga, reproduktiv-reproduktiv ta'lim faoliyatiga va boshlang'ich maktabdan o'qituvchining ish uslubiga salbiy munosabatda bo'lishiga olib keladi. Maktabda o'qitiladigan fanlar o'rtasidagi munosabatni tushunmaslik va kelajakda ulardan foydalanish imkoniyati o'rganishga ijobiy munosabatni pasaytiradi. Bitta fanga tanlangan qiziqish, o'smirning ularni birlashtira olmasligi va o'quv ishini to'g'ri tashkil qilishi mumkinligi tufayli boshqalarga qiziqishni kamaytiradi. Manfatlarning haddan tashqari kengligi yuzaki va tarqoqlikka olib kelishi mumkin, yangi darsdan tashqari va maktabdan tashqari mashg'ulotlar (qo'shimcha adabiyotlarni o'qish, to'garaklar, klublar, sport turlari, yig'ish va boshqalar) ta'lim faoliyati uchun jiddiy raqobatni tashkil etadi. Qiziqishlarning beqarorligi ularning o'zgarishi, o'zgarishi bilan namoyon bo'ladi. O'smirlar o'rganishga ijobiy munosabatda bo'lish sabablarini salbiy munosabat sabablaridan yaxshiroq tushunadilar.
O'smir har doim ham ongli ravishda emas, balki o'z motivatsiyasini va jamiyatda qabul qilingan naqsh va ideallar bilan tengdoshlarning motivatsiyasini bog'laydi. A.N. Leontievning ta'kidlashicha, o'smirlik davrida ma'no topish vazifasi dolzarb bo'lib qoladi. O'smirning bo'ysunishidan xabardorligi, ularning motivlarining qiyosiy ahamiyati bu yoshda ongli tizim, motivlar ierarxiyasi shakllanayotganligini anglatadi. O'smirlik davrining oxiriga kelib, ba'zi motivlarning barqaror hukmronligi bo'lishi mumkin. O'smir, qoida tariqasida, u bir nechta sabablarga ko'ra motivatsiya qilinganligini tushunadi, ularni nomlashi mumkin. O'smirlik davrida o'rganish motivlarining dinamikasi ularning ko'proq tanlanishi, mahalliylashishi, shuningdek, amaliy faoliyat bilan tobora ortib boradigan munosabatlarga bog'liq.
O'smirlik davrida motivatsiya rivojlanishining sifat surati, ularning miqdoriy dinamikasi shundan iboratki, yosh o'smirlarda o'rganishga bo'lgan qiziqish yangi mavzular, turli o'qituvchilar paydo bo'lishi tufayli ortadi va keyinchalik 6-9-sinflarga kamayadi. 29]
Alohida ta'kidlash kerakki, o'smirlik davrida maqsadlarni belgilash quyidagilar bilan tavsiflanadi: o'smir o'z xatti-harakatlarini o'qituvchi tomonidan qo'yilgan maqsadlarga bo'ysunadi, u o'z oldiga maqsadlarni qo'yishi, ya'ni o'z ishini rejalashtirishi mumkin. O'z-o'zini belgilash maqsadlari akademik ishlarga va darsdan tashqari mashg'ulotlarga nisbatan qo'llaniladi. O'smir o'zi uchun maqsadlarning mustaqil ierarxiyasini qura oladi, ularga erishish ketma-ketligini aniqlay oladi va o'zining o'quv faoliyatini katta rejalashtirishdan zavqlanadi. O'smir allaqachon muammoni echishga asoslangan mashg'ulot uchun zarur bo'lgan sharoitga qarab o'zgaruvchan maqsadlarni qo'yishni biladi. Ko'pgina talabalar uzoq vaqt davomida o'zlarining maqsadlariga ergashish odatlarini bor va o'zlarining xulq-atvorini bunga bo'ysunadilar. O'smirlar maqsadga erishishda va yo'l davomida qiyinchiliklarni engishda qat'iylik ko'rsatadilar. Saylovdagi asosiy manfaatlarning rivojlanishi o'spirinlarning xulq-atvorini umuman maqsadga yo'naltiradi. O'smirlik davrining oxirida kelajak bilan bog'liq uzoq muddatli maqsadlarni belgilash qobiliyati paydo bo'ladi, har qanday niyatning qat'iy hukmronligi bo'lishi mumkin.
Zamonaviy o'spirin o'zining shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirishda boshqalar uchun foydali bo'lish istiqbolini ko'radi. Ammo o'spirinning qobiliyatlarini tanib olish, o'zini shaxs sifatida tasdiqlash va kattalar irodasiga bog'liq bo'lgan bolalar maktab o'quvchisining mavqei o'rtasidagi tafovut, o'z-o'zini anglash inqirozini keltirib chiqaradi. Kattalar reytingini, ularning to'g'riligidan qat'i nazar, aniq rad etish. Buning sababi, birinchi navbatda, o'spirinning jamoatchilik e'tirofiga bo'lgan o'tkir ehtiyojlarini qondirish uchun tegishli sharoitlar mavjud emasligidadir. Bu shaxsiy taqdirni aniqlashning sun'iy kechikishiga aylanadi, xususan, o'spirinlarning tengdoshlar bilan intim-shaxsiy va o'z-o'zidan guruhli aloqada bo'lishlari, har xil o'spirin kompaniyalarning, norasmiy guruhlarning paydo bo'lishi uchun. O'z-o'zidan paydo bo'lgan guruh bilan aloqa qilish jarayonida tajovuzkorlik, shafqatsizlik, ortib borayotgan tashvish, izolyatsiya va boshqalar barqarorlikka aylanadi.
O'qituvchi nafaqat o'rganish motivlarini bilish, balki bu bilimlarni o'quvchilarni tushunish va ularning motivatsion sohasiga ta'sir ko'rsatishda qo'llash qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'spirinlarning o'qishga bo'lgan munosabati, birinchi navbatda, o'qituvchining ishi va talabalarga bo'lgan munosabati bilan belgilanadi. Ko'pgina talabalar, "talabalar qaysi sharoitlarda o'zlarining qobiliyatlarini to'liq o'rganishadi?" Degan savolga javob berayotib, o'qituvchining o'z mavzusiga qiziqishi, o'quvchilarga bo'lgan hurmati to'g'risida gapirishdi. Bu erda odatiy javob bor: "Agar o'qituvchilar bizga yaxshi do'stlardek munosabatda bo'lishsa, bizni qiziqtirishadi, agar talabalar yomon javob berishdan qo'rqmasa, unda ular o'zlarining qobiliyatlarini to'liq o'rganishadi". Shu bilan birga, o'spirinlar ko'p narsa o'ziga va birinchi navbatda ularning qat'iyatliligiga bog'liq deb hisoblashadi. Ammo ularning fikriga ko'ra, qat'iyatlilik "o'qituvchi talabchan, ammo mehribon" bo'lsa, u "adolatli va sezgir" bo'lganda namoyon bo'ladi.