Moskow mining institute publishing house

к ц.т V z
bunda, Т_цт - ishchi jarayonning nazariy davomiyligi, s.
(3.8) formulaga n_Kqiymatini qo’ygan holda bir cho’michli ekskavator unumdorligini aniqlash formulasini topamiz:
П = 3600Е / Т
э. т ц. т
Nazariy unudmorlik ekskavatorning pasportida ko’rsatilganligi sababli uni pasport ko’rsatkichi deb ham atashadi.
Texnik unumdorlik - muayyan kon holatlarida ekskavatoming cheksiz ishidagi uning bir soatdagi maksimal unumdorligi. Texnik unumdorlik ekskavatorning tuzilishiga, qazib olinadigan tog’ jinsiga, cho’michni to’lish koeffitsiyentiga, tog’ jinsini yumshatilganlik koeffitsiyentiga, zaboy o’lchamlari va bo’shatish holatlariga (ag’darmaga bo’shatsh yoki transport vositalariga bo’shatish) bog’liq. Zaboyning o’lchamlari qo’shimcha ishlarga o’z ta’sirini ko’rsatadi (bir cho’michli ekskavatorlar uchun gabaritmasni olish va siljitish, rotorli ekskavatorlarni siljitish va boshqalar).
Zich tog’ jinsida soatli texnik unumdorlik ko’pcho’michli ekskavatorlar uchun quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
П = 60Еп k k (3.10)
э.тех к э з \ /
bunda, к_э -ekskavastiya koeffitsiyenti;
к = к / к ;
э н.к р.к’
к_нж -cho’michni to’ldirish koeffitsiyenti;
к_{р к} -cho’michda tog’ jinsining yumshatilish koeffitsiyenti;
к_з - qo’shimcha ishlarning zaboyga ta’siri koeffitsiyenti;
к = t / (t +1);
н.к р x р в/’
t_р - bir holatda turganda yoki rotorning bitta harakat yo’nalishida ekskavatorning cheksiz ishi davomiyligi, s;
t_e -rotorning harakati yo’nalishini o’zgartirish yoki bitta harakat davomiyligi,
s.





3600Е _т к^_х t_p
^Тц.р ^kр.к t p B

3600T
r.

kk„

(3.11)
Bir cho’michli ekskavatorlar uchun zich tog’ jinslarida soatli unumdorlik quyidagi formula bilan aniqlanadi:
bunda, Т_ц^_p - qazib olinadigan tog’ jinsiga va ekskavatorning yuklashga
qaratilgan qiyalik burchagiga bog’liq bo’lgan zaboydagi ekskavatorning ish jarayoni davomiyligi, s.
k_{H K}, к_{р к}, k₃ koeffitsiyentlari kattaliklari qaziladigan tog’ jinsi
hususiyaltlariga ko’ra, cho’mich hajmi va tuzilishiga, mashinist malakasiga va boshqa hollarga ko’ra aniqlanadi. Maydalanmagan tog’ jinslari uchun bu ko’rsatkichlar asosan tog’ jinsi xususiyatlariga ko’ra aniqlanadi. Yumshatilgan yarim qoyasimon va qoyasimon tog’ jinslarini qazib olishda k_{H K}, k_{p K},
к ko’rsatkichlari yig’imdagi tog’ jinsi bo’lakliligi va cho’mich o’lchamlariga mos bo’ladi.
Tog’ jinsini maydalashning o’rtacha darajasida nisbiy hisoblar uchun ular 3.5-jadvalga ko’ra aniqlanishi mumkin.
3.5-jadval-

Tog’ jinslari	^kр.к	k н.к	К
Qum, supes, engil gil	1.1-1.18	1-1.1	0.95
Qo’ng’ir va tosh ko’mir, zich gillar, nimjon glinali slanestlar, bo’r	1.15-11.3	0.95-1.1	0.8
Zich glinali slanestlar, mergel, gilli sementda nimjon qumlar	1.25-1.35	0.85-1	0.75
Ohaktosh sementida qumlar, nimjon ohaktoshlar	1.3-1.45	0.80-1	0.65
Temir va kvarstli sementdagi qumlar, qattiq ohaktoshlar va dolomitlar	1.45-1.5	0.75-0.9	0.55

Bir cho’michli


ekskavatorlarning


ish jarayoni nisbiy unumdorligi

qo’shimcha ishlarni bir vaqtda bajarish holatida quyidagi formula bilan aniqlanadi:

(3.12)
Е — t +1 +1 +1
ц. р ч п.р п.з р
bunda, t₄ -qazish davomiyligi, s;
t -cho’michni bo’shatish davomiyligi, s;
t_n.p, t_n3 -ekskavator burilishi mos ravishda bo’shatish joyiga va zaboyga tezligi, s
К, t , К.р,К.з qiymatlari tog’ jinsi xususiyatlari, zaboy o’lchamlari va
ekskavatoming bo’shatishga bo’lgan qaytishiga bog’liq. O’rtacha qazib olish vaziyatlarida ishchi jarayonning nisbiy hisoblanishi uchun qaytish burchagi 135° bo’lganda 3.6-jadvaldan foydalanish mumkin. k₃ qiymati 0.85-0.9 oralig’ida o’zgaradi.

3.6- jadval

Ekskava- torlar	Тц р qiymati qazib olishdagi kattaligi (s)
	Qum, supes, engil gil- tuproq	Zich gillar, yarim qoyasimon, yaxshi portlatil- gan tog’ jinslari	Og’ir gil, itqitishga qaratilgan portlatil- gan yarim qoyali tog’ jinslari	O’rtacha qattiqlik- dagi portlatil- gan qoyali tog’ jinslari	Qoyali qattiq qoyasli tog’ jinslari
EKG-3.2	23.8	25.5	29.8	31.9	34.1
EKG-5	24.2	27.1	31.7	34	36.5
EKG-8I	28.2	30.3	36.2	37.5	40.5
EKG-12.5	32.4	34.7	38.3	41.4	44.1
EKG/4U	32.1	34.8	38.8	41.9	44.5
EKG-6.3U	40.3	43.2	46.4	49.8	53.8
EVG- 35/65M	58.1	61.1	66.1	68.2	71.2
ESh-8/60	50.1	54	59.1	63.6	-
ESh-15/90	56.9	60	63	67.5	-
ESh- 80/100	62.6	65	69	74.5	-

Ekskavatorning ekspluatastion unumdorligi ishchi vaqtning hisobga olinishi bilan aniqlanadi, bu o’zgartirib bo’lmas tashkiliy va texnologik turib qolishlar bilan bog’liq (almashinuvni qabul qilish, bo’laklarni ko’rish va moylash, harakatlanuvchi tarkiblarni kutish va boshqa.). Ekspluatastion unumdorlik texnikdan ko’ra past. Bu ko’rsatkich tashkilish ishlar yo’lga qo’yilishini, asosiy va yordamchi ishlar aralashuvini ko’rsatadi. Ekspluatastion unumdorlik almashinuv, sutka, oy, yil uchun mo’ljallangan. Unumdorlikni hisoblashda tuzatish ishlariga bo’lgan vaqt yo’qortishlari hisobga olinadi. Eng katta tashkiliy

ishlar yillik unumdorlikda ko’riladi. Ekskavatoming almashinuv unumdorligi quyidagi formula bo’ yicha nisbiy aniqlanadi:
П = П Т k (3.13)
э.см э.тех см и.з \ /
bunda, Т_сж -almashinuv davomiyligi, s;
к_из -aralash texnologik jarayonlarda , ishlarni tashkil qilish va boshq ishlarda foydalaniladigan uskunaga bog’liq holda ekskavatorning vaqt ichida foydalanish koeffitsiyenti.
Almashinuv unumdorligi chuqurroq holda 8.7-bo’limda ko’rsatilgan.
к_из yaqinlashtirilgan qiymatlari 3.7-jadvalda keltirilgan.
3.7- jadval

Transport	Transport vositalarini uzatish sxemasi	^ки.з
Temiryo’l	Oxiri berk	0.5-0.65
	Ochiq	0.7-0.8
Avtomobil	Oxirim berk	0.55-0.65
	Xalqasimon	0.65-0.75
Konveyer. Cho’michda	Cheksiz	0.75-0.85
ag’darmaga	-	0.8-0.9
qo’chirish

Ekskavatorning yillik ekspluatastion unumdorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

П„ = ПзсмХдПсм (3.14)

bunda, Nд -ekskavatorning yildagi ishlar kuni;
п_см -sutkadagi ishchi almashinuvlar soni (katta karyerlarda п_см =3).
Ekskavatorning bir yildagi ishlari soni karyer ish rejimiga bog’liq bo’ladi (butunyillik, davriy, va boshqa). Bir cho’michli ekskavatorlar butun yil davomida ishlaydi. Dam olish kuni bilan ishlashda N_d =240-250. Ochish ishlarida kuchli uskunalar dam olish kunisiz ishlaganda N =280-290. Ochish ishlarida cheksiz ekskavatorlar uchun ish kunlari soni ochish davri davomiyligiga mos bo’ladi va 230 kundan (janubiy tumanlar uchun) 175 kungacha o’zgaradi (shimoliy tumanlar uchun).
Ochish ekskavatorlari bo’lmish EKG-4.6, EKG-8I, ESh-15/90 uchun ko’mir va temir karyerlarida yillik unumdorlik mos ravishda 1200-1400, 2000-2500, 3500-3600 ming. metr.kub bo’ladi. Yaxshi ekskavator brigadali tomonidan bundanda yaxshi natijalarga erishilgan.
Qazish-yuklash ishlariga harajatlar tog’ jinsi xususiyati, ularni qazishga tayyorlash sifati, ishlarni tashkil etishga ko’ra baholanadi.

5. 
   BULDOZER, SKREPER VA BIR CHO’MICHLI YUKLAGICHLARDAN FOYDALANISH
   

Buldozer, skreperlar va bir cho’michli yuklagichlar karyerda ochish, qazib olish va yordamchi ishlarda kon massasini yoki yig’imdan ajratishga, ishchi a’zosi bilan ahdarmaga tashish yoki transport vositalariga yuklashga moslashgan qazish-yuklash mashinalaridir. Transport vositalariga buldozer va skreperlar bilan tog’ jinsini yuklash maxsus bunkerlardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Yuklagichlar transport vositalariga yuklashni bevosita amalga oshirishadi.
Buldozer asosli zanjir yoki g’ildirakli traktor (tortgich) va osma buldozer uskunasidan (ag’darma, asosli mashinaga ag’darmani osish uchun moslama, ag’darma harakat sistemasi) tashkil topgan agregatdir.Ba’zi tuzulishlar ag’darmaning traktorga nisbatan qayirilishini ta’minlaydi. Ish holatidan kelib chiqqan holda turli ahdarmalar qo’llamladi. Eng qo’p tarqalgan ahdarma, bu pastki qismida tig’ mustahkamlangan to’rtburchaksimon qotirilgan ag’darma. Ag’darmaning qattiqligini oshirish uchun qattiqlik qovurg’alari bilan ta’minlanadi, sochiluvchan tog’ jinslarida ishlashda - uzaytirgich-ochgichlar bilan ta’minlanadi. Zich tog’ jinslarida ag’darma echiladigan tishlar bilan ta’minlanadi, ular ish vaqtida tog’ jinsini yumshatishga yordam beradi.
Buldozerlar zanjirli va pnevmog’ildirakli bo’ladi. G’ildirakli buldozerlar past bosimli (0.15-0.175 MPa) g’ildiraklar bilan ta’minlangan, bu ularning yuqori o’tuvchanligi va yuqori harakatlanish tezligini ta’minlaydi (30 km/s gacha).
Tortgichning kuchi bo’yicha buldozerlar yuqori kuchli (250 kVt dan yuqori), quchli (150-250 kVt), o’rta kuchli (75-150 kVt) va engil (75 kVt gacha)ga bo’linadi.
Buldozerlar gidravlik va kanatli boshqaruvli bo’ladi. Ag’darmaning tishlanishi kanatli buldozerlarda og’irlik kuchi ta’sirida amalga oshadi, gidravlik boshqarishda esa - gidravlik tizim yordamida.
Karyerlarda buldozerlar ham qo’shimcha ishlarda (plast tepasini tozalash, transport aloqalari trassalarini rejalashtirishda, ularning balandligining pasayishi, yig’malar tashkil qilish va boshqa), ham ochish va qazish ishlarida qo’llaniladi. Qiyin holatlarda ko’proq rejada ag’darmasi qaytmaydigan zanjirli buldozerlar qo’llaniladi. G’ildirakli buldozerlardan foydalanish kichik ish hajmiga ega katta keng joylashgan maydonlarda ma’qul.
Tog’ jinsini qazib olishda buldozerning ish jarayoni gorizontal yoki qiya qatlamni kesish operatsiyasi, cho’zish prizmasini hosil qilish uchun shu qatlamni kesish, va uni yuklash joyiga tashish bilan bog’liq. Unumdor ish uchun zich, yoriqli va muzlagan tog’ jinslarini qazib olishga mexanik tayyorlash bilan amalga oshiriladi. Buldozerning unumdorligi asosan asosiy traktor kuchiga, ag’darma o’lchamiga, tashish masofasiga va qazib olinadigan tog’ jinsi xususiyatlariga bog’liq.
Buldozerning soatli texnik unumdorligi qzash va tog’ jinsini tashishda quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: