Morrining seshanba darslari Muallif: Mich Elbom

Koʻrgazmali qurollar 
1995-yilning 
martida, ABC TV kanalining “Tungi xabarlar” koʻrsatuvi boshlovchisi Ted Koppel 
oʻtirgan  limuzin  Massachusets  shtatining  Gʻarbiy  Nyuton  shaharchasida  joylashgan  uy 
oldida, qor bosgan yoʻlakda toʻxtadi. 
Bu  paytga  kelib  Morri  butunlay  nogironlar  aravachasiga 
mixlangan,  shaxsiy 
yordamchilarining uni ogʻir qopdek koʻtarib, yotoqdan aravachaga va aravachadan yotoqqa 
olib  oʻtishlariga  oʻrganayotgandi.  Ovqatlanayotganda  uni  yoʻtal  tutar,  ogʻzidagi  narsani 
chaynash ham ogʻir ishga aylangandi. Oyoqlari tamoman ishdan chiqqan, endilikda umuman 
yura olmasdi. 
Shunday boʻlsa-da, u tushkunlikka tushishdan bosh tortardi. Morri fikrlar oʻchogʻiga aylandi. 
Fikrlar  quyulib  kelar,  Morri  ularni  toʻgʻri  kelgan  joyga  yozib  ketaverardi:  yon  daftarchalar, 
konvertlar,  papkalar,  qogʻoz  boʻlaklari  uning  yozuvlariga  toʻlib  ketgandi.  Oʻlim  koʻlankasi 
ostidagi hayot haqida falsafiy mulohazalarini yozib borardi: “Baʼzi ishlar imkoniyatingizdan 
tashqarida  ekanini,  hamma  narsa  ham  qoʻlingizdan  kelmasligini  tan  oling”,  “Oʻtmishni 
oʻtmishligicha qabul qiling:  uni rad etishga yoki oʻzgartirishga urinmang”, “Oʻzingizni ham, 
boshqalarni ham kechirishga oʻrganing”, “Hech qachon biror ishni boshlashga kech qoldim 
deb hisoblamang”. 
Morri faqat doʻstlari bilan boʻlishadigan bunday “hikmatli soʻzlar”ning soni tez orada ellikdan 
oshdi. Ulardan juda taʼsirlangan Brandeys universitetidagi hamkasblaridan biri, Mori Shteyn, 
“hikmatli soʻzlar”ni “Boston Gloub” nashri muxbiriga yubordi. Muxbir Morri bilan uchrashib, u 
haqida  katta  maqola  yozdi.  Maqola  “Professorning  soʻnggi  maʼruzalari  oʻz  oʻlimi  haqida 
boʻladi” sarlavhasi ostida chop etildi. 

---

 
10 
 
Maqola “Tungi xabarlar” koʻrsatuvi prodyuserlaridan birining eʼtiborini tortdi va u Koppelga 
koʻrsatish uchun gazetani Vashington D.C.ga koʻtarib keldi. 
– Mana buni bir koʻrgin, - dedi prodyuser. 
Hash-
pash deguncha, Morrining xonasi operatorlar bilan toʻlgan, Koppelning limuzini esa uy 
tashqarisida turardi. 
Morrining  oila  aʼzolari  va  doʻstlaridan  bir  nechtasi  Koppel  bilan  uchrashish  uchun  unikida 
toʻplanishdi.  Ushbu  mashhur  inson  uyga  kirib  kelganida,  xonada  hayajonli  gʻala-gʻovur 
koʻtarildi,  faqat  Morrigina  xotirjamlikni  yoʻqotmay,  aravachasida  Koppelning  oldiga  chiqib, 
chimirilgan qoshlari ostidan unga qaradi. Uning baland va jarangdor ovozi shovqin-suronni 
boʻldi: 
– Ted, bu suhbatga rozilik berishdan avval seni bir sinab koʻrishim kerak. 
Bir muddat xonaga oʻngʻaysiz jimlik choʻkdi. Keyin esa ikkalasi kabinet tomon yoʻl oldi. Eshik 
mahkam yopildi.  
– Urdi Xudo, – shivirladi eshik tashqarisida qolgan doʻstlardan biri boshqasiga. – Ishqilib, Ted 
Morriga yumshoqroq munosabatda boʻlsin-da. 
– Aksincha, Morri Tedga shafqat qilsin, ishqilib, – dedi ikkinchisi. 
Kabinetga  kirgach,  Morri  Tedga  kursiga  oʻtirishni  ishora  qildi.  Qovushtirilgan  qoʻllarini 
tizzasiga qoʻyib, tabassum qildi. 
– Siz qalbingiz tubida asraydigan narsalar haqida gapirib bering. 
– Qalbim tubida? 
Koppel qariyaga sinovchan nigoh tashladi. 
– Mayli, – dedi u ehtiyotkorona va farzandlari haqida soʻzlay boshladi. 
Axir farzandlari doim qalbida-ku, shunday emasmi? 
– Yaxshi, -– dedi Morri. – Endi menga eʼtiqodingiz toʻgʻrisida gapirib bering. 
Koppel bir oz oʻngʻaysizlandi. 
–  Odatda  men  bunday  mavzularni  endigina  tanishgan  odamlarim  bilan  muhokama 
qilmayman. 
–  Ted,  men  oʻlyapman,  –  dedi  Morri,  koʻzoynak  ustidan  unga  tikilib.  –  Juda  kam  vaqtim 
qolgan. 
Koppel  kulib  yubordi.  Mayli.  Demak,  eʼtiqod.  U  Avreliy  Markdan  oʻzining  qarashlarini  aks 
ettiradigan parcha oʻqib berdi. Morri jimgina bosh irgʻatdi. 

---

 
11 
 
– Endi men savol bersam, – dedi Koppel. – Hech men olib boradigan koʻrsatuvni tomosha 
qilganmisiz oʻzi? 
Morri yelkasini uchirdi. 
– Adashmasam, ikki marta. 
– Ikki marta? Ikki martaginami? 
– Ranjishga shoshilmang. “Opra”ni bir martagina koʻrganman. 
– Xoʻp, koʻrsatuvimni ikki marta koʻrganingizda qanday xulosaga kelgansiz? 
Morri bir oz sukut saqladi. 
– Rostini aytaymi? 
– Ha? 
– Oʻziga bino qoʻygan odamdek koʻringansiz menga. 
Koppel qahqaha otib kulib yubordi. 
– Oʻzimga bino qoʻyish uchun juda badbasharalik qilaman, – dedi keyin. 
Tez orada mehmonxonadagi kamin oldida suratga olish jarayoni boshlandi. Koppel astoydil 
dazmollangan koʻk kostyum-shimda, Morri esa keng kulrang sviter kiyib olgandi. U suhbat 
uchun  ust-boshini  chiroylisiga  almashtirishdan  ham,  pardoz  qildirishdan  ham  bosh  tortdi. 
Uning falsafasiga koʻra, oʻlim uyaladigan narsa emasdi, demak, yuziga upa surishga ham 
hojat yoʻq. 
Morri nogironlar aravachasida oʻtirganligi sababli uning jonsiz oyoqlari kameraga tushmadi. 
Hali qo
ʻllarini harakatlantira olgani uchun, Morri doim qoʻllarini silkitib gapirardi, qanday qilib 
oʻlimni  mardonavor  qarshi  olish  mumkinligi  haqida  ehtirosga  toʻlib  soʻzlashini  koʻrishimiz 
mumkin edi. 
–  Ted,  –  deb  gap  boshladi  u.  –  Men  bu  gʻalvalar  boshlangandayoq  oʻzimga  oʻzim  savol 
berdim: “Boshqalarga oʻxshab tarki dunyo qilaymi yoki imkoni boricha hayotdan bahra olib 
yashaymi?”  va  yashashga  qaror  qildim.  Hech  boʻlmaganda,  qadr-qimmat,  jasorat,  yaxshi 
kayfiyat  va  xotirjamlikni  saqlagan  holda  oʻzim  istagandek  yashashga  urinib  koʻrishga  ahd 
qildim.  Yigʻlab  uygʻongan  tonglarim  ham  boʻlib  turadi.  Oʻzimga  oʻzim  aza  tutib,  koʻz-yosh 
toʻkaman.  Baʼzida  esa  gʻazabga  toʻlib  uygʻonaman.  Lekin  bunday  holatlar  uzoq  davom 
etmaydi. Oʻzimga bir oz achinib olganimdan soʻng oʻrnimdan turib, “Men yashashni istayman” 
deya  taʼkidlayman.  Hozircha,  buni  uddalayapman.  Yana  shunday  davom  etish  qoʻlimdan 
keladimi? Buni bilmayman. Menimcha, qoʻlimdan keladi. 
Koppel uni butun vujudi bilan tinglardi. “Oʻlimning yaqinligi odamni kamtarlikka undaydimi?” 
– deb savol berdi u. 

---

 
12 
 
–  Qanday tushuntirsam ekan senga buni, Fred,  –  deb yubordi toʻsatdan Morri va tezgina 
xatosini toʻgʻriladi, - Ted demoqchi edim… 
 
– Mana buni kamtarlikka undash desa boʻladi, – dedi Koppel, kulib. 
Ular  oʻlimdan  keyingi  hayot  toʻgʻrisida  suhbatlashishdi.  Morrining  tobora  boshqalar 
yordamiga muhtoj boʻlib borayotgani haqida gapirishdi. Unga ovqatlanish, oʻtirish, bir joydan 
ikkinchi joyga oʻtish uchun ham kimningdir yordami zarur edi. 
–  Sezdirmasdan,  sekinlik  bilan  jismingizni  yemirib  borayotgan  jarayonning  siz  uchun 
qoʻrqinchli jihati nimada? – soʻradi Koppel. 
Morri bir oz jim qoldi. Keyin esa, bu narsa haqida televideniye orqali gapirish oʻrinlimikan, 
deb soʻradi. 
– Albatta, gapiravering, – undadi Koppel. 
Morri Amerikadagi e
ng taniqli teleboshlovchining koʻzlariga tik qaradi. 
– Nima ham derdim, yaqin kunlarda kimdir orqamni artib qoʻyishiga ham muhtoj boʻlishim 
aniq. 
Koʻrsatuv juma kuni tunda efirga uzatildi. Uni Vashingtonda yozuv stoli oldida oʻtirgan Ted 
Koppelning zalvorli ovozi boshlab berdi. 
– Morri Shvarts kim? Va nima sababdan oqshom yakuniga qadar koʻpchiligingiz u haqida 
yaqin insoningizdek qaygʻura boshlaysiz? 
Vashingtondan  minglab  chaqirim  uzoqlikda,  tepalikdagi  uyimda  odatdagidek  kanallarni 
almashtirib oʻtirardim. Televizor qutisidan jaranglagan “Morri Shvarts kim?” degan soʻzlarni 
eshitib, qotib qoldim. 
1976-
yilning bahori, Morri bizga oʻtgan birinchi dars. Morrining keng xonasiga kirishim bilan 
devor  boʻylab  joylashtirilgan  javonlarning  tokchalari  sanoqsiz  kitoblarga  toʻlib  yotgani 
diqqatimni  tortadi.  Jamiyatshunoslik,  falsafa,  din  va  ruhshunoslikka  oid  kitoblar.  Xonaning 
parket poliga katta gilam toʻshalgan, derazadan kampus yoʻlagi koʻrinib turibdi. Sinfda oʻn 
ikkitacha  talaba  darslar  rejasi  va  daftarlarini  titkilab  oʻtirishibdi.  Koʻpchiligining  ustida  jinsi 
shim va katakli flanel koʻylak, oyoqlarida esa mallarang poyabzal. Guruhdagi talabalarning 
hammasi shu boʻlsa, dars qoldirish oson boʻlmaydi, degan fikr xayolimdan oʻtadi. Balki bu 
fandan voz kechganim yaxshidir. 
– Mitchel, – deydi davomat varaqasini oʻqiyotgan Morri. Qoʻlimni koʻtaraman. 
– Mich deb chaqiraveraymi yoki Mitchel yaxshiroqmi? 
Hali biror marta oʻqituvchilar menga bunday savol bermagan. Boʻyni uzun sariq jemper va 
chiyduxoba shim kiyib olgan, kumushrang sochlari peshonasiga tushib turgan odamchaga 
diqqat bilan tikilaman. U jilmayadi. 

---

 
13 
 
– Mich, – deb javob qaytaraman. – Doʻstlarim meni shunday chaqiradi. 
– Mayli, Mich boʻlaqolsin unda, – deydi Morri, goʻyoki kelishuvni yakunlayotgan kishidek. – 
Aytgancha, Mich? 
– Labbay? 
– Biror kun meni ham doʻst deb bilasan degan umiddaman.