Morrining seshanba darslari Muallif: Mich Elbom

Oʻquv rejasi 
U  1994-
yilning  yozida  oʻlimga  mahkum  etilganidan  xabar  topdi.  Oʻtmishga  nazar  tashlar 
ekan, Morri qandaydir ko
ʻngilsizlik yaqinlashayotganini ancha oldin sezganini yodga oladi. 
Buni raqs tushishni toʻxtatgan kuniyoq anglab yetgandi. 
Keksa  professorim  doim  raqs  tushishga  ishtiyoqmand  boʻlgan.  Unga  qanday  musiqa 
qoʻyilishining farqi yoʻq edi. Rok-n-rol, big bend, blyuz. Hammasi yoqardi. U koʻzlarini yumar 
va masʼud tabassum ila xayolidagi maqomga monand yoʻrgʻalay boshlardi. Harakatlari har 
doim ham chiroyli koʻrinmasdi. Morri sherikka muhtojlik sezmasdi. U yolgʻiz raqs tushardi. 
Har chorshanba oqshom u Garvard maydo
nidagi cherkovda uyushtiriladigan “Bepul raqsga 
tush” nomli qandaydir kechaga borardi. Oq futbolka va qora ishton kiyib, boʻyniga sochiqcha 
tashlab  olgan  Morri  miltiroq  chiroqlar  va  ovoz  kuchaytirgichlar  bilan  jihozlangan,  asosan 
talabalar  bilan  gavjum  xon
ada aylanib yurar va qanday musiqa qoʻyilsa, shunisiga oʻynab 
ketaverardi.  U  Jimi  Hendriks  ashulasi  qoʻyilsa,  lindi  raqsi  harakatlarini  bajarardi. 
Amfetamindan  kayfi  oshib  qolgan  dirijordek  qoʻllarini  silkitar,  jiqqa  terga  botmagunicha 
eshilib-bukilardi.  U  yerda  hech  kim  uning  yillab  tajribaga  ega  universitet  professori  va  bir 
nechta eʼtiborga molik kitoblar yozgan atoqli jamiyatshunoslik fanlari doktori ekanini bilmasdi. 
Shunchaki, esi ogʻib qolgan chol deb oʻylashardi. 
Bir kuni u oʻzi koʻtarib kelgan tango musiqasi yozilgan kassetani qoʻydirdi. Keyin esa davrani 
egallab,  ehtirosli  ispan  oshigʻidek  xona  boʻylab  xirom  aylay  boshladi.  U  raqsini 
yakunlaganda, hamma qarsak chalib yubordi. U shu lahzalarda bir umr qolishni istardi! 
Biroq tez orada ra
qs tushishdan voz kechishiga toʻgʻri keldi. 
Morri oltmishdan oshganda koʻksov kasalligini orttirib oldi. Nafas olishi qiyinlashdi. Bir kuni 
Charlz daryosi boʻyida sayr qilib yurganida, toʻsatdan turgan sovuq shamoldan nafasi qaytib, 

---

 
3 
 
boʻgʻilib  qoldi.  Uni  zudlik  bilan  shifoxonaga  olib  ketib,  adrenalin  ukoli  yordamida  qutqarib 
qolishdi. 
Bir necha yildan soʻng yurishi ham qiyinlashdi. Bir doʻstining tugʻilgan kun bazmida besabab 
qoqilib,  yiqilib  tushdi.  Boshqa  bir  kechada  teatr  zinapoyasidan  yiqilib,  yonida  turganlarni 
choʻchitib yubordi. 
– Unga havo yetishmayapti! Havo kerak! – deya baqirib yubordi kimdir. 
Bu  paytga  kelib  u  yetmish  yoshni  urib  qoʻygandi,  shu  sababli  odamlar  “Qarilik-da...”  deb 
shivirlagancha,  uning  oyoqqa  turishiga  koʻmaklashishdi.  Ammo  ichki  aʼzolarining  holatini 
bizdan  koʻra  yaxshiroq  his  qilgan  Morri  muammo  qarilikda  emasligini  bilardi.  Qarilikdan 
tashqari  yana  nimadir  bor  edi.  U  oʻzini  muntazam  horgʻin  sezar,  uxlashga  qiynalardi. 
Tushlarida oʻlayotganini koʻrib chiqardi. 
Morri  shifokorlarga 
qatnay  boshladi.  Koʻp  shifokorlarga  uchradi.  Ular  Morrining  qonini 
tekshirishdi.  Peshobidan  namunalar  olishdi. Orqa  teshigidan moʻralab,  ichaklarini  koʻzdan 
kechirishdi.  Oxir-oqibat  hech  narsa  topilmagach,  bir  shifokor  Morrining  boldiridan  kichkina 
boʻlakcha kesib olib, mushaklar biopsiyasiga yubordi. Tahlil natijalari nevrologik muammo 
borligini  koʻrsatdi.  Morrini  yana  yangitdan  tekshiruvlar  oʻtkazishga  olib  ketishdi.  Shunday 
koʻriklarning birida Morrini elektr kursiga oʻxshash maxsus moslamaga oʻtqizib,  elektr toki 
yuborish orqali uning nevrologik reaksiyalarini oʻrganishdi. 
– Chuqurroq tekshirishimiz kerak, – dedi shifokor, natijalarga koʻz yugurtirarkan. 
– Nega? - soʻradi Morri. – Nima dard ekan oʻzi? 
– Hali aniq bilmaymiz. Reaksiyalaringiz sust. 
Reaksiy
asi sust? Bu nima degani boʻldi? 
Va  nihoyat,  1994-yil,  issiq  va  nam  avgust  kunlarining  birida  Morri  xotini  Sharlotta  bilan 
nevrolog huzuriga tashrif buyurdi. Shifokor yangilikni aytishdan avval ulardan oʻtirib olishlarini 
soʻradi: Morrida yon amiotrofik skleroz (ALS), asab tizimining beshafqat xastaligi – Lu Gerig 
kassaligi aniqlanibdi. 
Hali bu kasallikning davosi topilmagandi. 
– Bu dardni qanday orttirdim? – soʻradi Morri. Hech kim buni bilmasdi. 
– Kasallik oʻlimga olib boradimi? 
– Ha. 
– Demak, oʻlaman? 
– Ha, – dedi shifokor. – Juda ham afsusdaman. 
U  deyarli  ikki  soat  davomida  sabr  bilan  Morri  va  Sharlottaning  savollariga  javob  berdi. 
Xayrlashish chogʻida shifokor ularga ALS haqida maʼlumotlar yozilgan mitti broshyuralarni 

---

 
4 
 
berdi.  Ular  bankda  hisob  raqami  ochishda  taqdim  etiladigan  broshyurachalarni  eslatardi. 
Tashqarida quyosh charaqlar, odamlar oʻz tashvishlari bilan yugurib yurardi. Ana, bir ayol 
avtoturargoh  hisoblagichiga  tanga  tashlashga  oshiqmoqda.  Boshqasi  esa  bozor-
oʻcharini 
yelkalab  olgan
.  Sharlottaning  xayolida  minglab  oʻylar  gʻujgʻon  oʻynardi:  “Qancha  vaqtimiz 
qoldi ekan? Endi nima qilamiz? Qanday kun koʻramiz?” 
Keksa professorim esa bu paytda atrofda hayot bir maromda davom etayotganidan hayratda 
edi. “Hayot toʻxtab qolishi kerakmasmidi? Nahotki odamlar menga nima boʻlganidan bexabar 
boʻlishsa?” 
Biroq hayot toʻxtab qolmadi, u Morrining ahvoliga eʼtibor ham bergani yoʻq. Morri madorsiz 
qoʻllari bilan mashina eshigini ochar ekan, oʻzini tubsizlik qaʼriga qulayotgandek his qildi. 
– Endi nima boʻladi? - oʻyladi u. 
 
Keksa professorim savollariga javob izlar ekan, kasallik uni tobora yengib borardi: kundan-
kun, haftama-
hafta… Bir kuni ertalab mashinasini garajdan olib chiqayotib, tormoz pedalini 
bosishni zoʻrgʻa uddaladi. Shu bilan mashina haydashdan ham voz kechildi. 
Hadeb qoqilavergach, hassa sotib oldi. Shu tarzda mustaqil yurishga ham yakun yasaldi. 
U muntazam Yosh nasroniylar jamiyatiga suzishga qatnardi, lekin endi mustaqil yechinishni 
ham eplolmay qoldi. Ilk marta shaxsiy yordamchi yollas
higa toʻgʻri keldi – Toni ismli ilohiyot 
fanlari  talabasi  uning  suv  havzasiga  tushib-chiqishi  va  suzish  kiyimini  kiyib-yechishiga 
yordam beradigan boʻldi. Yechinish xonasidagi suzuvchilar oʻzlarini ularga qaramayotgandek 
tutar, biroq bari bir tomosha qilis
hdan tiyila olmasdi. Shu bilan hayotini begona koʻzlardan 
yashirish imkoni ham boy berildi. 
1994-
yilning kuzida Morri Brandeys kampusiga universitetdagi soʻnggi kursini oʻtib berishga 
keldi.  Kelmasa  ham  boʻlardi.  Universitetdagilar  tushunishardi.  Shuncha  odamning  koʻz 
oʻngida azob chekib nima qilasan? Uyda oʻtir. Bitmagan ishlaringni yakuniga yetkaz. Ammo 
Morri ishdan ketishni xayoliga ham keltirmasdi. 
Morri oʻttiz yildan ortiq unga ikkinchi uy vazifasini oʻtagan auditoriyaga oqsoqlanib kirib keldi. 
Hassa yordamida yurgani sababli kursisiga yetib olishga bir muncha vaqt ketdi. Va nihoyat 
kursiga  joylashib  oldi;  koʻzoynagini  tushirib,  unga  jimgina  tikilib  oʻtirgan  yosh  chehralarga 
qaradi. 
–  Doʻstlarim,  barchangiz  bu  yerga  ijtimoiy  psixologiya  fanini  oʻrganish  uchun  yigʻilgansiz 
degan fikrdaman. Men yigirma yildan beri shu fandan dars berib kelaman va bugun birinchi 
marta bu kursga yozilish tavakkalchilik ekanini aytib qoʻyishni lozim topdim, chunki tuzalmas 
dardga  chalinganman.  Umrim  semestrni  yakunlashga  yetmay  qolishi  mumkin.  Buni 
muammo  deb  hisoblaganlarning  darslarimga  qatnashishdan  voz  kechish  istagi  boʻlsa, 
tushunaman. 

---

 
5 
 
U jilmaydi. 
Shu bilan uning dardga chalingani ham ortiq sir boʻlmay qoldi. 
ALS  yonayotgan  sha
mga  oʻxshaydi:  asab  tolalaringizni  eritib,  tanangizni  bir  uyum  mum 
holiga  keltiradi.  Koʻpincha,  u  ishni  oyoqlardan  boshlaydi  va  sekin-asta  yuqorilab  boradi. 
Avvaliga  son  mushaklaringiz  oʻzingizga  boʻysunmay  qoʻyadi  va  tik  turish  qobiliyatidan 
mahrum  boʻlasiz.  Keyin  esa  butun  tana  mushaklaringiz  nazoratini  yoʻqotasiz  va  oʻtirish 
baxtidan ham mosuvo boʻlasiz. Alaloqibat, agar shunda ham tirik boʻlsangiz, tomogʻingizni 
teshib  oʻrnatilgan  naycha orqali nafas  olasiz,  hali mutlaqo  uygʻoq  ruhingiz  esa,  oʻz  tanasi 
ichida qotib qolgan ilmiy-fantastik film qahramonlari kabi, kiprik qoqish yoki tilni qimirlatishga 
zoʻrgʻa yaraydigan majruh qobiq ichida tutqunlikda qoladi. Mazkur dardga yoʻliqqaningizdan 
besh yil oʻtar-oʻtmas, shu holatga tushasiz. 
Shifokorlar  Morrining  yana  ikki  yilcha  umri  qolganini  taxmin  qilishdi.  Morri  esa  ikki  yildan 
kamroq vaqti qolganini bilardi. 
Keksa  professorim  qatʼiy  qarorga  kelgan,  bu  qaror,  u  oʻlimi  muqarrarligidan  xabar  topib, 
shifokor  qabulidan  chiqayotganidayoq  yetila  boshlagandi.  “Jimgina  soʻlib,  yoʻq  boʻlib 
ketaveramanmi yoki qolgan vaqtimdan unumli foydalanib qolamanmi?” – deya oʻziga savol 
berdi. 
U soʻlmaydi. U oʻlayotganidan uyalmaydi. 
Aksincha, oʻlim uning soʻnggi loyihasi – qolgan sanoqli kunlarining markaziy nuqtasi boʻladi. 
Oʻlim  hammaning  ham  boshida bor  ekan,  uning  tajribasi  boshqalar  uchun  oʻta ahamiyatli 
boʻlishi  mumkin,  shunday  emasmi?  Uning  oʻzi  tadqiqot  obyekti  boʻladi.  Jonli  oʻquv 
qoʻllanmasi.  Sekin-asta  soʻnib  borishimni  tadqiq  qiling.  Menga  nimalar  boʻlayotganini