Morfologiya samdaqi akademik litseyi

-lar 
piyola- piyolalar,
gul-gullar
-cha, -choq, -chak, -(a)loq
qozon- qozoncha,
toy-toychoq,
kelin-kelinchak
-gacha
kuz-kuzgacha
-xon, -jon, -oy, -bek, -bonu,
-gina 
-dagi
uy-uydagi,
ish-ishdagi
-niki
ukam-ukamniki,
litsey-litseyniki
OTLARNING LUG`AVIY SHAKLLAR 

---

MORFOLOGIYA SAMDAQI AKADEMIK LITSEYI 
16 
9-ilova
Kelishik shaklari 
Kelishik shakllari. Ismlarni boshqa so`zlarga tobelantirib bog`lash uchun xizmat 
qiluvchi qo`shimchalar kelishik shakllari sanaladi. Kelishik shakllari doim tobe so`zga 
qo`shiladi. O`zbek tilida oltita kelishik mavjud: (10-ilova) 
Kelishik nomlari 
Qo`shimchalari 
Misollar 
Bosh kelishik 
--- 
Bola gapirdi 
Qaratqich kelishigi 
-ning 
Karimning ukasi 
Tushum kelishigi 
-ni 
Do`stini uchratmoq 
Jo`nalish kelishigi 
-ga (-ka, -qa) 
Onaga tog`ga, buloqqa, bilakka 
O`rin-payt kelishigi 
-da 
Maktabda o`qimoq 
Chiqish kelishigi 
-dan 
Uydan chiqmoq 
Ismlarning 
egalik 
qo`shimchalari 
bilan 
shaxs-sonda 
hamda 
kelishik
qo`shimchalari bilan o`zgarishi turlanish deyiladi. Turlovchi qo`shimchalar egalik va 
kelishik qo`shimchalaridir. 
Bosh kelishik - kim? nima? qayer? so`roqlariga javob bo`ladi. Bosh kelishik shakli 
maxsus ko`rsatkichga ega emas. Bu shakldagi so`z gapda ega, ot kesim, undalma 
vazifalarida keladi.Masalan: Mening onam – vrach. Bahor, buncha-go`zalsan. Qizcha
maktabda o`qiydi.
Qaratqich kelishigi –kimning? nimaning? qayerning? so`roqlariga javob bo`ladi. 
Qaratqich kelishigini olgan so`z gapda qaratqich aniqlovchi vazifasida keladi. Masalan: 
Karimning
belgili
ukasi bor. Olma
belgisiz
 bargi to`kildi. 
Qaratqich kelishigidagi so`z qaratqich, u bog`lanib kelgan so`z esa qaralmish 
deyiladi. Qaratqich kelishigi qaratqichni qaralmishga tobelantirib bog`laydi va 
Kelishik shaklari
Egalik shakllari
Bog'lamalar

---

MORFOLOGIYA SAMDAQI AKADEMIK LITSEYI 
17 
qaralmishdagi narsa-hodisa belgi- xususiyat, harakat-holatning qarashliligini bildiradi. 
Masalan: Maktabimiz
qaratqich
 bog`i
qaralmish

Qaratqich kelishigi o`zidan keyin ot va otlashgan so`zlarni bog`laydi. U belgili va 
belgisiz shaklga ega. Belgisiz shakli turdosh otlarda uchraydi: maktab bog`i, bahor 
yomg`iri. Lekin qaratqich va qaralmish o`rtasida so`z ishtirok etganida u belgili shaklda 
qo`llaniladi: maktabimizning katta bog`i, vahorning yoqimli yomg`iri.
Atoqli otlar, olmoshlar, otlashgan so’zlarda qaratqich kelishigi doim belgili 
qo`llaniladi. Masalan: Karimning ukasi, uning fikri, hammaning joyi . 
Qaratqich kelishigining belgili shakli ning va n  (poetik) shakllarga ega: Erkalanib 
yotadi onasin quchog`ida. Saidaning hujrasida yig`ilishdi. 
Qaratqich kelishigi egalik qo`shimchasini olgan so`z bilan qo`llansa qarashlilik 
ma’nosini ifodalaydi. 
Tushum kelishigi kimni? nimani? qayerni? so`roqlariga javob bo`ladi. Tushum 
kelishigidagi so`z doim o`timli fe’llarga bog`lanadi. Bu so`z gapda doim vositasiz 
to`ldiruvchi bo`lib keladi: Bu she’rlarni hayajon bilan o`qiymiz.
Tushum kelishigidagi so`z bilan o`timli fe’l yonma-yon kelganda tushum kelishigi 
belgisiz qo`llaniladi. Masalan: Kitob o`qidi, suv ichdi.Tushum kelishigidagi so`z bilan 
o`timli fe’l orasida biror so`z qo`llanilsa, tushum kelishigi faqat belgili shaklda 
qo`llaniladi: Kitobni miriqib o`qidi, suvni qonib ichdi.Tushum kelishigining belgisiz shakli 
ko`pincha turdosh otlarga narsa otlariga xosdir: gul terdi, xat yozdi, rasm chizdi. 
Atoqli otlar, olmoshlar, otlashgan so`zlar faqat belgili shaklda qo`llaniladi: