Монография тошкент-2018 Муаллиф

жадвал

Универсиада мусобақалари ва уларнинг натижалари ҳақида
маълумотлар

У 1 казилган жойлар ва вақтлар	Қатнашчил ар сони	Эгалланган ўринлар ва жамоалар
		I	II	III
11аманган 2000, 21- 29 май	1409 (475 ҚИЗ)	Наманган	Тошкент-1	Самарканд
liyxopo 2002, 26-29 май	2265 (809 қиз)	Тошкент-1	Бухоро	Наманган
( пмарқанд 2004, 5-7 1 октябрь	2572 (923 қиз)	Тошкент-1	Самарканд	Наманган
1 ошкент 2007, 22-24 июнь	1946 (714 қиз)	Тошкент	Самарканд	Наманган
Лндижон 2010, 28- 10 май	868 (320 қиз)	Тошкент	Андижон	Навоий
liyxopo 2013, 6-8 июнь	1020	Тошкент	Самарканд	Андижон
Фаргона 2016, май,	900	Тошкент	Фаргона	Самарканд

Спорт турлари бўйича 1-ўринни эгаллаган вилоятлар терма Фнмоиларини қуйидагича кўриш мумкин:
I Тошкент шаҳри - футбол, баскетбол, волейбол, сузиш, шахмат, бокс.
' Фаргона - теннис, юнон-рум, таэквандо.
I ( амарқанд - эркин кураш.
•I Лндижон - гандбол (қиз), стол тенниси.

5. 
   Қорақалпоғистон - гандбол (ўсмир), дзю-до.
   
6. 
   Наманган - баскетбол (қиз).
   
7. 
   Хоразм - оғир атлетика.
   
8. 
   Сирдарё - енгил атлетика.
   

Қолган вилоятлар фақат кейинги ўринларни эгаллади (“Спорт” газетаа 2016 й. 1 июнь).
Хулоса тариқасида таъкидлаш мумкинки, олий таълим тизимида талаба спортчиларни Универсиадаларга тайёрлашда кўргазма, қизиқтириш масъулиятни сезиш, ўз жамоасининг шарафи учун астойдил интилиш каб> фазилатларни тарбиялашда АКТдан самарали фойдаланилмокда.
Республика Президентининг Универсиада қатнашчиларини табриклаш айниқса Универсиаданинг тантанали очилиш ва ёпилиш маросимлари телеканалларда кўрсатилади ва олий ўқув юрти мутахассис мутасаддиларғ уларни сайтга жойлаштириб яна қайта намойиш этиш одатга айланган.

3. 
   Уқувчи ва талаба ёшларнинг ёзги дам олиш ва соғломлаштириш
   оромгоҳларида жисмоний тарбия ва спортда АКТдан фойдаланиш
   

Уқув Йили давомида таълим-тарбия билан банд бўлиб толиққан чарчаган ҳамда табиат манзараларида ҳордиқ чиқаришни орзу қилган ўқувчи ва талаба ёшлар кўпчиликни ташкил этади.
Узбекистан табиати, иқлими дам олиш, ҳордиқ чиқариш, жисмонан чиниқишни таъминловчи бетакрор манбаъ ҳисобланади. Шу туфайл1 юртимизнинг тоғ олди ва тоғли ҳудудлари, сўлим, гўзал манзаралғ гўшаларида ўқувчи ёшларнинг ёзги дам олиш ва соғломлаштирии оромгоҳлари ҳамда талабаларнинг ёзги соғломлаштириш-спорт масканлари йил бўйи хизмат қилмокда.
Бу йўлда давлат ва нодавлат идораларининг хизмат фаолиятлари таҳсинга сазовордир.
Тоғ ҳавоси ва зилол булоқ сувлари нафақат шифобахш, балки соғлом ёшларнинг жисмоний ривожланиш хамда чиниқишларини тарбиялашда энг муҳим омиллардан бири хисобланади. Айниқса гўзал манзарали табиатни кузатиш, унинг ичида (бағри) юриш, тўйиб нафас олиш, ҳордиқ (чарчоқ) чиқариб дам олиш, ўрмон оралаб тоғлар устига чиқиш, ранго-ранг гулларни ҳидлаш, сайроқи қушлар (каклик, булбул, зарғалдоқ, тўрғай ва ҳ.к.) овозини эшитиш, секин шабада-сояларда ўтириб осмону-кўкларни кўриш ҳар қандай инсоннинг қалби-руҳига завқ бағишлайди. Бу каби табиат манзаралари ҳар бир жойнинг ўзига хос хусусиятлари бўлади.
Фарғона водийсини ўраб олган Олой ва Ҳисор тоғларининг тармоқлари,, шахобчалари, шунингдек Чотқол, Қурама тоғ тизмалари (Бўстонлиқ, Оҳангарон, Паркент, Бўка туманлари ҳудудлари - Тошкент вилояти),3омин, Бахмал, қўриқхона, ўрмон хўжалиги (миллий боғлар, Жиззах вилояти), Зарафшон (Самарканд вилояти), Сурхон, Қашқа воҳаларининг тоғли, гўзал | манзарали гўшаларида ўқувчи ёшларнинг юзлаб ёзги дам олиш ва tin мимиаштириш оромгоҳлари фаолият юритмокда. Бундай оромгохдарда inii|iiiiuii ўзларининг маҳаллий ўқув муассасалари, ҳатто чўл-саҳро «I г, чпаридаги (Иавоий, Бухоро, Хоразм вилоятлари ва Қорақалпоғистон I'ih иу(»1икаси)мактаб ўқувчилари ҳам келиб ҳордиқ чиқармоқда.
9қув чи ёшлар ёзги дам олиш оромгохдарида таълим-тарбия тизимининг Пнрчп соҳалари бўйича хилма-хил, мазмунли ва қизиқарли тадбирлари 1.11111.ИП этилади. Уларнингтаркибидаэса:
I онгда туриб гимнастика машқлари ва соғломлаштирувчи ҳамда min монан чиниқтирувчи машқ-ўйинлар (югуриш, тортилиш, сакраш, i спорт ўйинлари қисмлари-элементлар) билан шуғулланиш;
Куидалик тартиб (режим) асосида спорт турлари
I \ I 1|'.111аримашғулотлари, мусобақалар; шаршара, оқар сув ва ҳовузларда
I > пип. чўмилиш;
Яқин атрофларга кичик сайр-саёҳатлар, кунлик ва тунаб келиш
I ni'Mirjuip;
Ҳафта охири ва дам олиш муддати якунида гулханлар ташкил этилади.
Мазкур тадбирлар учун жисмоний тарбия мутахассислари, саёхат

• 
  ini'ia йўриқчи (методист) жалб этилади. Улар ўз фаолияти жараёнида ш ппюрли ўқувчилар, спортчи ўғил-қизларни танлаб олиб, шу соҳалар nyilii'iu гашкилий-бошқарув усулларини ўргатади ва ҳар соҳада (тўгараклар,
  
• 
  I ' иоцқалар, саёҳатлар, эрталабки гимнастика ва ҳ.к.) фойдаланади. Бу эса
  

\ г, пчииарда ишбилармонлик, ҳар соҳада шижоатлик, ижодий ёндашиш каби i| шятларни шакллантириш хамда такомиллаштиришда муҳим аҳамият
lull Ci пади.
Габи ийки, бу каби таълим-тарбия, хусусан ташкилий-бошқарув ва фаол рок этиш жараёнларни тасвирга олиш, АКТда фойдаланишда хизмат 1'1111ЙДИ.
I алаба ёшларнинг ёзги согломлаштириш-спорт масканларида жисмоний inpoiiii на спорт тадбирлари.
Республика олий таълим тизимида мутахассис кадрлар тайёрлаш шчаиарида ўзига хос согломлаштириш тадбирлари олиб борилмокда. Бу IIV ria галаба ёшларнинг ёзги дам олиш, согломлаштириш-спорт масканлари i| нняти эътиборга лойиқдир. Бунда:
Габиат манзараларига бой бўлган худуд, манзилларда дам олиш, пиликни яхшилаш, жисмонан ривожланиш (табиий ёки бирон ҳодиса I уфнйли жисмоний етишмовчилик, енгил дардли) мақсадида оромгоҳга Пирит;
Спортчи ёшларнинг тайёргарлик ва маҳорат ошириш фаолиятларини рииожлантириш;
Ўлкани ўрганиш (география, тарих, адабиёт), ўсимлик ва хайвонот и прении (ботаника, зоология, биология) кузатиш, доривор ўсимликларни нрнш (фармацевтика) каби йўналишлар бўйича ўқув-ишлаб чиқариш ||м.и|иётларини (практикалар) ўтказиш тадбирлари хам амалга оширилади.
Шу боиски, Тошкент Давлат педагогика университета (Хумсон спор маскани), Тошкент Давлат фармацевтика института (Бурчмулла-Чимган ўқу амалиёти-спорт маскани), Самарканд Давлат университета (Омонқўто! согломлаштириш-спорт маскани) каби олий ўқув юртлари бу соҳада ету| даражада фаолият юритиб, Республикада намунали хизматларни амалп оширмокда.
Эътиборли томони шундаки, мазкур согломлаштириш-спорт маскаш таркибида ўқув (ишлаб чиқариш) амалиётларини режали ҳамда мақсадя ташкил қилиш, фаолиятларни бошқариш-юритиш тадбирларини жисмони! тарбия ва спорт тадбирлари, шунингдек пиёда юриш саёҳатларини (туризм уйгунлаштириб, мажмуий (комплекс) равишда олиб борилмокда.
Оромгохда (маскан-лагерь) дам олувчи ва ўқув амалиётини (практика ўтказувчи талабалар тадбирларга нисбатан уч гуруҳга бўлинади:

1. 
   Соғлиги заифроқ ва оғир вазнли йигит-қизлар.
   
2. 
   Соғлом ва ҳар соҳага қизиқувчилар (тўгарак машғулотлари, мусобака туризм).
   
3. 
   Спортчилар ва спортдаги иқтидорли йигит-қизлар (махсу( машғулотлар).
   

Кунлик тартиб (режим) бўйича умумий (барча гурухдар биргаликда) ufl гурухдар бўйича эрталабки гимнастика, соғломлаштирувчи машқ-ўйинларни бажариш амалга оширилади.
Кечки пайтларда спорт тўгараклари (секциялар) машғулотларид( иштирок этиш (шуғулланиш) ёки мустақил равишда ёлғиз, жуфт ва кичпкя гуруҳ (4-5 киши) бўлиб турли машқ-ўйинларни (шахмат-шашка, бадминтон, теннис, волейбол, сузиш-чўмилиш, сайрлар ва ҳ.к.) бажариш имкониятлари бўлади.
Талабалар ташаббуси ёки ўқитувчи-йўриқчининг (методист) тавсиясИ асосида спорт ўйинлари, асосан футбол (йигитлар), волейбол (қизлар) и| бошқа турлар бўйича қоидалар осонлаштирилган (майдон чегаралари, ҳисоб, вақт) тартибда мусобақалар ташкил этилади.
Оромгохдан четда (табиий шароит) бўлган ҳовузлар, оқар сувлар и| шаршараларга бориб чўмилиш, сузишлар ҳам ташкил этилиб, хавфсизликлив (тошга урилмаслик, сирпаниб йиқилмаслик, заҳарли илон, чаён, KopMj қуртлардан эҳтиёт бўлиш) огоҳлантирилади, амалга оширилади.
Турли хил катта-кичик жароҳатлар содир бўлганда, шунингДеЦ шамоллаш-тумовга чалинганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатшп тадбирларини ҳам оддий ва махсус суҳбатларда (дам олиш, йўлга чиқиш, йўлда юриш ва ҳ.к.) қайд этилади, ҳатто амалий фаол ҳаракатларни тимсол (кўргазма, намуна) сифатида намойиш қилинади. 4-5 (3-4) ҳафталик дам олиш ва ўқув амалиёти давомйда шароит-имкониятлар ва талабаларшшг истаги, таклифи бўйича кунлик ва тунаб келиш саёҳатлари ташкил этилади.
Оромгоҳларда ўқувчи ва талаба ёшлар билан ташкил этиладиган кунлии ва тунаб келиш ҳамда кўп кунлик (8-15) пиёда юриш саёҳатлари1шнг| мазмуни, ташкилий-бошқарув технологиялари мутахассис олимларя I' \ii i\маликов (Т.Х.Холдоров муаллифдош), Р.А.Қосимова томонидан нашр ни и пи китоблардабатафсил мазмун топган.
Муаллифларнинг оромгохдарда ўтказган ўқув амалиётлари, тажриба- асосан талабаларнинг пиёда юриш саёҳатлари қуйидаги мт пфииарии ўз ичига олади:
куилик тартибдаги (режим) гурухди иштирокчилари - 5-8 км;
I VHHIIK (эрталаб чиқиш ва кечки пайтда қайтиш) саёҳат - 8-10 км;
I уиаб келиш саёҳати - 15-25 км;
Кўи куилик (6-8) саёҳатларда 130 км масофаларни ўтиш лозим.
I ионийки, саёҳатлар олдидан махсус тайёргарлик талаб этилади, яъни:
I иббий кўрикдан ўтиш, жисмоний тайёргарлик кўриш (ҳар куни ipiiiuiiii ниуриш);
Иуи-йўналишларни харита, чизмаларда ўрганиш;
• пёхдтларга дойр назарий тушунчаларга (халта-тўрваларга уст-бош |ННим i.ip. озиқаларни ғамлаш, жойлаштириш, жиҳозлар, идиш-товоқлар) эга nVninn;
Упонларда (автобус, пиёда, кира ёки шахсий машиналар) юриш »i'ii I ri.ipiu a риоя қилиш тушунчаларини билиш;
компас, дурбин (бинокль), фотоаппарат, кинокамераларни ишлата (Мини I. у и тслсфонлари (мобиль) орқали тасвирга олиш жойларни танлаш **>>>■ пни швсияларни ўрганиш;
' пёхатлар жараёнида АКТдан фойдаланишни ўзлаштириш ва улардаги м.н hmhi, гасвирларни сайтларга жойлаштириб, қайта намойиш қилишга jhlHpiiiik кўриш;
l'i и .1па1итирилган манзилга етиб борганда эса:
I .u‘xai раҳбарининг (ўқитувчи, услубчи) тавсияларига риоя қилиш, It pili' на кўрсатмаларини сўзсиз бажариш;
Lin олиш (вақтинча) ва тунаш (ўрнашган) жойларини тоза тутиш;
I hi инга қарши тадбирларни (оловни ўчириш, чодирлар ёнида олов Вмш лик) амалга ошириш;
I in I иқ шамол ва ёмғир-жаладан сақланиш учун чодирларни панароқ, || 'iiiiiпик жойларга ўрнатиш;
Ivpnn хил ҳашоротлар, жондорлардан (илон, чаён, ёввойи итлар, "»|'и и ар на қ.к.) сақланиш, ҳимоя қилиш чораларини кўриш;
l’\ хсагсиз хавфли жойларга (жар, тоғ чўққилари) бориш, кетиш;
шро ҳурмат, кўмаклашиш фазилатларни ёддан чиқармаслик;
Мшил майдон, оқар сувларга кераксиз нарсаларни ташламаслик, |НН' ^{1 1}" |ик (экологикталаблар);
'l'ipnxr шохларини синдирмаслик, мевали дарахтлар ҳосилини IIkmiu пик;
\ рмои хўжалиги, қўриқхона ходимлари, қишлоқ-овул аҳолисига лозим " in Срцамни кўрсатиш;
Режадаги изланувчи (ўсимлик турлари, ҳайвонот ва паррандалар хаёти жойлар номи ва ҳ.к.) ишларни қунт билан ва ижодий ёндашган ҳолд| ўрганиш;
Ташкил этилган туристик техника мусобақалари (харита, чизма, компа< оркали чамалаб жойлар, нарсаларни топиш, арқонда тортилиб жарликда> баландга чиқиш, вақт ҳисобида чодир ўрнатиш ва ҳ.к.) ва тадбирлард; иштирок этиб, ўзининг имконият, қобилият лаёқатларини синаш ҳамд< намойиш этиш мумкин бўлади.
Кунлик, тунаб келиш ва, айниқса, кўп кунлик саёҳатларда АКТни ишлатиш, олинган видеотасвирларни ўзлари қайта кўриш, ҳатто оила, тенгдош қадрдонларга ҳам намойиш этишнинг ўзига хос фазилатлари, ҳислатлари таълим-тарбияда, хусусан, маънавий ва жисмоний баркамолликни тарбиялашда энг устувор тадбирлардан биридир.
Демак, дам олиш ва согломлаштириш оромгохдарида турли тадбирлар қаторида саёҳатларга алоҳида диққат-эътиборни қаратиш, бунда АКТни мақсадли татбиқ этиш муҳим аҳамиятга эга бўлган инновацион педагогик фаолият хисобланади. ,
Бобга доир хулосалар
Ўзбекистон Республикасини ҳар томонлама ривожлантириш ҳаракатлар стратегияси ва республикада жисмоний тарбия ва оммавий спортни ривожини янада кенгайтириш жараёнларида таълим-тарбш муассасаларининг ўрни, вазифаси давр тақозосида бўлишини давлат сиёсатида устувор масалага айланмоқда.
Оила ва мактабгача таълим муассасаларида замонавий жисмоний тарбия таълимини сингдириш, бу йўлда АКТдан фойдаланилган асосда ўсиб келаётган ёш авлоднинг соғлигини таъминлаш, тўғри ўсиши ва мутлоқ соғлом бўлишларини тарбиялашда жисмоний тарбия воситалари ва намунали тадбир-фаолиятларни тасвирларга олиб, таълимда татбиқ этиш ҳозирги куннинг долзарб вазифасига айланмоқда.
Умумтаълим мактаблар, АЛ, КҲК ўқувчилари ҳамда олий таълим тизимида таҳсил олувчи талабаларнинг жисмоний тарбияси уларнинг ёши, жинси ва жисмоний тайёргарликларига хос равишда амалга оширилмокда. Шунга кўра уларнинг машғулотлар, мусобақалар, согломлаштириш тадбирларидаги қизиқиш, амалий фаолиятларини янада кучайтириш ҳамда кенгайтиришда АКТ ва энг зарур техник воситалар билан таъминлашни давр талаб этади. Бу эса ёшларни касб-ҳунарга тайёрлаш, маънавий ва жисмоний баркамолликларини тарбиялаш, айниқса инновацион технологиялар ёрдамида интеллектуал салоҳиятларни тобора кенгайтиришга замин бўлади.
Эътироф этиш лозимки, ўқувчи ва талаба ёшларни соғлом авлод вакиллари даражасида уларга эътибор бериш, бор имкон ва шарт- шароитлардан мақсадли фойдаланиш, уларнинг буюк келажагини I таъминлашда таълим-тарбия таркибидаги согломлаштириш тадбирларини i'1'ш айтириш заруриятдир. Бу йўлда эса ўқувчи ёшларнинг ёзги дам олиш ва • I и зомлаштириш оромгохлари хамда талабаларнинг ёзги согломлаштириш- I порт масканларининг ўрни, тарбиявий моҳияти анча устун туради.
I Пу сабабдан оромгоҳларга ўқувчиларни кўпроқ қамраб олиш, олий ўқув юргларининг спорт масканларини кўпайтириш, улардаги таълим-тарбия I шбирларини янги усулларда амалга ошириш, айниқса спорт мпшгулотларини юқори савияда ташкил қилиш лозим.
Тоғли ҳудудлардаги оромгоҳ ва спорт масканларидаги саёҳатлар пуризм) шакл, мазмун ва мақсад-вазифа юзасидан ёшларнинг тафаккур юирасини кенгайтириш, интеллектуал салоҳиятларини янада баланд кўшришда мақсад юзасидан эътиборга молик бўлган замонавий педагогик жираён ҳисобланади.
Билимларни назорат қилиш ва текшириш учуи саволлар

1. 
   Жисмоний тарбия таълими тизими ҳақида тушунчалар.
   
2. 
   Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятида АКТни қўллаш йўллари.
   

1. 
   Оила ва богчаларда жисмоний тарбия, АКТдан фойдаланиш усуллари.
   

4. 
   Умумтаълим ўрта мактаб, АЛ ва КҲКдаги жисмоний тарбия ва спорт I адбирларида АКТдан фойдаланиш технологиялари.
   
5. 
   Олий таълим тизимида жисмоний тарбия ва спортнинг ўзига хос хусусиятлари уларда АКТни татбиқ этишнинг аҳамияти.
   
6. 
   Ўқувчи ва талаба ёшларнинг ёзги дам олиш ва согломлаштириш-спорт оромгохдарида жисмоний маданият ва спорт, АКТдан фойдаланишнинг ижтимоий-тарбиявий хусусиятлари.
   

Адабиётлар рўйхати

1. 
   ЎзРнинг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни, 1997.
   
2. 
   ЎзРнинг “Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида”ги Қонуни, 1992, янги таҳрир 2015.
   
3. 
   ЎзР Президентининг “2017-2021 йилларда мактабгача таълим I изимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори, 29 декабрь 2016.
   
4. 
   ЎзР Президентининг “Ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори, 14 март 2017.
   
5. 
   ЎзР Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори, 24 апрель 2017.
   
6. 
   ЎзР Президентининг “Республика ахборот технологиялари соҳасини ривожлантириш учун шарт-шароитларни тубдан яхшилаш чора-тадбирлари гўғрисида”ги Қарори, 30 июнь 2017.
   
7. 
   Мирзиёев Ш. “Жисмоний ва маънавий етук ёшлар - эзгу мақсадларимизга етишда таянчимиз ва суянчимиз”, Республика “Камолот”
   
8. 
   Ёшлар ижтимоий ҳаракати IV қурултойида сўзлаган нутқи, “Халқ сўзи’ газетаси 1 июль 2017.
   
9. 
   Абдумаликов Р., Холдоров Т.Х. Туризм, ўқув қўлланма. Т. “Ўқитувчи”, 1988.
   
10. 
    Адамбеков К., Кульназаров А., Касымбекова С. Формирование ochoi физической культуры учащейся молодёжи, монография. Алматы, 2004, -13' 14 с.
    
11. 
    Азизов Н.Х. Белбоғли Туркистон кураши, ўқув қўлланма. Т. “Ўқитувчи”, 1988.
    
12. 
    Истомин А.А., Холдоров Т.Х. ва б.қ. Жисмоний тарбия ва cnopi фанидан маъруза матнлари, ўқув қўлланма. Т., ТДИУ. 2003.
    
13. 
    
    
    Жисмоний тарби:
    Козлова Т.В., Рябухина Т.А. Физкультура для всей семьи, пособие М.ФиС., 1988, -463 с.
    
14. 
    
    
    яратилади”, “Xajn
    Магаметова М.Х., Хўжаев П., Андрейчук В.И. фанидан савол ва жавоблар, тавсиянома. Т., 2002, -32 б.
    
15. 
    
    
    
    Е.Л.
    ДЛЯ
    
    Физическо!
    “Мактабгача таълим соҳасида замонавий тизим сўзи” газетаси, 20 октябрь 2017 й.
    
16. 
    Орехов Л.И., Касымбекова С.И., Караваева воспитание детей дошкольного возраста, учебник
    

дошкольных учреждений и родителей. Алматы, 2005, -23-24 с.

17. 
    
    
    бағишланга!
    “Спорт+” газетаси, 31 май 2017 й.
    
18. 
    “Таълим соҳасини ислоҳ қилиш ... масалаларига i Президент йиғилиши”, “Халк сўзи” газетаси, 10 сентябрь 2017 й.
    
19. 
    “Таълим соҳасидаги ислоҳотлар юксак самаралар бермокда”, “Хал) сўзи” газетаси, 10 октябрь 2017 й.
    
20. 
    Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим давлат стандартлари ва ўқу) дастури. ... Жисмоний тарбия, Т., “Шарқ”. 1999. -177 б.
    
21. 
    Усмонхўжаев Т.С. ва б.к. Жисмоний тарбия, КҲК учун дарслик. Т, “Ўқитувчи”. 2003.
    
22. 
    Файзиев О. Таълим-тарбия жараёнига илғор тажрибалар жори( этилади, лавҳа. “Халқ сўзи” газетаси, 7 февраль 2017 й.
    
23. 
    “Халқ сўзи” газетаси, 1 июль 2017 й.
    
24. 
    Шакиржанова К.Т. Енгил атлетика аҳолини согломлаштириш воситас) сифатида, ўқув-услубий қўлланма. Т., ЎзДЖТУ, 2011.
    
25. 
    Қудратов Р., Абдумаликов Р., Холдоров Т.Х. Соглом авлод тарбиясщи жисмоний тарбия ва спорт, услубий қўлланма. Т., ЎзДЖТУ, 2003.
    
26. 
    Қосимова Р.А. Туризм ва уни ўқитиш методикаси, ўқув қўлланма. Т, “Алоқачи”, 2008.