Монография тошкент-2018 Муаллиф

жадвал

I-IV синфларда “Жисмоний тарбия” дарсларига турлар бўйича соатлар
тақсимоти

№	Дастур бўлимлари	Синфлар
		I	II	III	IV
1	Билим асослари	14	16	16	18
2	Гимнастика	16	16	16	14
3	Енгил атлетика	38	36	36	12
4	Ҳаракатли ўйинлар ва спорт ўйинлари қисмлари (элементлар)	-	-	-	12
5	Спорт ўйинлари (баскетбол, волейбол, қўл тўпи)	-	-	-	12
6	Футбол	-	-	-	-
7	Кураш	-	-	-	-
8	Сузиш	-	-	-	-
	Жами	68	68	68	68

Эслатма: 1. Билим асослари (иазарий тушунчалар) ҳар бир турдаги дарслар жараёнида кўшиб ўтилади. 2. Кураш ва сузиш турлари имконияти бор мактабларда ташкил этилиб бошқа турларни қисқартирилган ҳолда соатлар ажратиш ўқитувчиларнинг ихтиёрига берилиши мумкин.

Таъкидлаш жоизки, бошланғич синфларда хам олий маълумотли мутахассис педагоглар даре бериши мақсадга мувофикдир. Олимпия заҳиралари, педагогика ва болалар спорти коллежлари, айниқса “Бошлангич таълим педагогикаси” коллежлари, ҳатто олий ўқув юрти факультетини тугатганлар (I-IV синфларда жисмоний тарбия бўйича даре ўтказувчилар) дастур бўлимларидаги машқ-ўйинларни амалий жиҳатдан кўрсатишларига тўла тайёр бўлишлари (амалий кўникма ва малака) лозим. Акс ҳолда ўқувчиларнинг дарсларга тўла қизиқмаслиги пайдо бўлади ва уларнинг жисмоний ривожланишига салбий таъсир ўтказади. Ўқитувчининг гимнастика асбоблари, акробатика, сакрашлар, тўпларни юритиш, дарвозага тепишдаги ноқулайлик, етишмовчилик ҳаракатларни кўрган ўғил ва қиз болалар ўқитувчи устидан кулиши, масхаралаши (яширинча ва очиқча) ҳам мумкин. Бу ҳолатлар эса ўқитувчи шаънига рад (қарши) бўлган ҳодисалардан биридир.
Шу ўринда хорижий мактабларда жисмоний тарбияни ўргатиш йўллари ҳақида ҳам баъзи маълумотларни келтириш мумкин. Чунки, мамлакатимизнинг худудларидаги иқлим шароити, спорт иншоотларининг сифати, ўқитувчи-педагогнинг иқтидори, ижодий ёндашишлари хар хил. Шу жиҳатдан баъзи бир ибратли фаолиятлардан намуна сифатида фойдаланишлари мумкин.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, жисмоний машқларнинг турлари (классификация) асосан уч йўналишга эга, яъни:

1. 
   Мусобақалашув машқлари. Бунда ҳаракат фаолиятлар муайян мусобақа қоидалари асосида ижро этилади. Бу талаблар деярлик барча спорт I урпарига хос бўлган жараён.
   

Б) Тайёргалик машқлар. Бу фаолият ҳам мусобақалашиш хусусиятига и и бўлиб, ундан фаркди ўлароқ шуғулланувчиларнинг ҳаракат фаолиятлари, iiiiiii аъзоларини мусобақалар талабига жавоб берувчи даражада I лНёрлашдир.

2. 
   Умумривожлантирувчи машқлар. Барча ҳаракат фаолиятларни рииожлантириш, тана аъзоларининг тузилиши (морфологик) асосида >кисмоний сифатларни шакллантириш ва уларни муайян мақсад билан нўллаш асосида шуғулланувчиларнинг маҳоратларини тарбиялаш.
   

Бу йўлда АҚШда қўлланиладиган жисмоний машқлар усуллардан иамуна келтириш мумкин:
Биринчи гуруҳ.Асосий ҳаракат кўникмалари ва зудлик фаолиятлар I покомациялар): югуриш, сакраш, дўмбалоқ ошиш, чарх-айланиш I переворот), арқонда тирмашиб чиқиш, тўпни отиш-узатиш, илиб олиш - булар табиий-ҳаётий ҳаракатлар таркибига киради.
Иккинчи гуруҳ.Жисмоний қобилиятни ривожлантирувчи машқлар - чидамлилик, тезлик-куч, кучлар, эгилувчанлик, эпчиллик ва мувозанат сақлаш.
Учинчи гурух. Ҳаракатли ўйинлар (эстафеталар, якка ва жуфтли ўйинлар, бошловчи орқали ўйинлар), спорт ўйинлари, якка ва жамоали (командные) ўйинлар.
Туртинчи гурух. Ритмика ва рақслар: тўп, арғамчи билан ритмик (еакраб-ўйнаб) машқлар, мусиқа жўрлигида юриш ва югуришлар, хиракатларни таққослаш (имитация), асосий рақс ҳаракатлари, халқ ва замонавий рақслар.
Бешинчи гуруҳ.Сувдаги машқлар: силжиш, сувга сакраш (ныряние) - сузиш, сузиш усуллари (турлари) билан танишиш.
Эътироф этиш лозимки, ушбу жисмоний машқларнинг деярликбарча турлари у ёки бу шакл ҳамда даражада мустақил давлатлар ҳамдўстлигига (МДҲ-СНГ) аъзо давлатларнинг, шунингдек Ўзбекистонда “Жисмоний гарбия” дастурларида қарийб 70 йилдан ортиқ даврда қўлланилиб келмоқда (7-жадвал).

6. 
   жадвал
   

Қозоғистои мактаблари бошланғич синфларда жисмоний тарбия

				6-7 ёш		8-10 ёш
№	Машғулотлар шакли			машғулотларда вақт сарфланиши (дақиқа)
Соғломлаштирувчи жисмоний тарбия:
1	Дарсгача гимнастика			5-6		5-7
2	Дақиқали жисмоний тарбия (фан дарслари			3-5		3-5
		ичида)
3		Танаффусларда ҳаракатли ўйинлар	20-30		20
4		Лаҳзали (пауза) жисмоний тарбия	3-5		3-5 1
5		Соғломлаштирувчи соатлар	60		60
6		Куни узайтирилган гуруҳларда спорт соати	60		60
Жисмоний тарбия дарслари. Дарсдан ташқари:
1		Спорт тўгараклари, секция машғулотлари	Ҳафта давомида 2 марта
2		Мактаб ичи ва мактабдан ташқари соғломлаштириш-спорт мусобақалари	Ҳар ойда 1 марта
3		Мустақил ва уй вазифалари (ўзлаштириш ва такомиллашув машқларни бажариш)	15-20		15-20
4		Ўқув-услубий қўлланмаларни ўқиш, спорт мавзусида телекўрсатувларни кўриш, компьютерга зарур машқ-ўйинларни кўчириш-ўрнатиш ва ҳ.к.	Кунаро 25-30		Ҳар куни 20-25

Эътиборлиси шундаки, Республика таълим маркази томонидан бошланғич синфни битирувчилар учун синов-тажриба меъёрий талаблар (имтиҳон) ишлаб чиқилиб, ўғил ва қизларнинг жисмоний тарбия бўйича билим ҳамда тушунчаларини баҳолаш, уларнинг фикр доираларини бойитиш ва амалий кўникмаларига алоҳида эътибор берилмоқда.
Махсус тавсияномада қайд этилишича (1-бўлим, 4 синф):

1. 
   Чиниқиш ва унинг аҳамияти. Бу - турли табиат амаллари (совуқ, иссиқ, қуёш радиацияси, атмосфера босимининг камайиб кетиши, экологик вазият)нинг ноқулай ҳаёт таъсирига тананинг чидамлигини оширишни тушунилади. Чиниқиш - жисмоний тарбия тизимининг ажралмас қисми бўлиб, инсонни юксак унумдорлик билан бажарадиган меҳнат ва Ватан ҳимоясига тайёрланишнинг самараси ва муҳим воситасидир.
   

Бу жараёнларни бошланғич синф ўқувчиларидашакллантиришда дарслар давомида аниқ маълумот, далилларни АКТ асосида намойиш этиш билан уларнинг интеллектуал салоҳияти ва амалий кўникмаларини тарбиялаш ҳозирги давр тақозосидир. Бу йўлда эса ўғил ва қиз болаларнинг машқ- ўйинларни қизиқиб, тушуниб бажаришлари гигиеник қоидаларга риоя қилишлари ҳақида аниқ кўрсатма, намуналар бериш ўқитувчи-педагогдан кенг доирали билим ҳамда тажрибаларни талаб этади.

2. 
   Турли шакл ва ҳаракат фаолиятлар билан бажариладиган оддий ҳамда мураккаб машқларни бажариш амалларини (техник-тактик) ўзлаштириш (эмаклаш, тирмашиб чиқиш, ошиб ўтиш, тортишиш, гавдани букиб-ёзиш, тирсакларда куч машқларини такрорлаш ва ҳ.к.) ўзлаштириш, уларни бажаришда нафас олиш ва чиқариш қоидаларига тўла риоя қилиш ҳам жисмонан чиниқиш ва ривожланишнинг омили, усули хисобланади.
   

Мазкур тавсияномада болаларнинг тўғри, соғлом ўсишларида қадди- қоматни тўғри тутиш, мувозанатни сақлаш, машқларни бажариш меъёрлари, iinniiiMiniiip миқдори, ҳажми ҳақидаги амалий кўникмаларга риоя қилишни II ы |угилади. Бу эса ўқувчиларнинг ўз кучи, имкониятини билиш, " I " мин и даъват этиши билан муҳим аҳамиятга эгадир.
I in моний гарбияда истеъмол қилинувчи атама-сўз ибораларининг и. мазмуни ва мохиятини билишга қўйилган талаблар ҳам жуда \ l'iiiniiiiiiip. "Жисмоний тарбия”, “Спорт”, “Жисмоний маданият”, “Спорт мм iifiiiKiicn”, “Олимпиада ўйинлари”, “Умид ниҳоллари” каби тадбирларни п||ц| in пунчи сўз ибораларининг қўлланилиши ҳақидаги тушунчаларни in.и. i'iiiiiiiipniii, уларда бу соҳадаги фаолиятларга қизиқтиришни уйғотиши MVMlillll.
I Абу Али ибн Сино, Амир Темур, Мирзо Мухаммад Бобур ва бошқа I I niMii iapiiHHr жисмоний тарбия ҳақидаги илмий мерослари, таълимотлари и и ы дпсглабки маълумотларга зга бўлишни ўргатиш тарихий манбаълар, hi ирппрни ўқишга бўлган ҳавас ва интилишларни уйготиш, тарбиялаш in i.iiiii кндриятларимизни кенгроқ тушунишга чорлайди.
I Узбекистан мустақиллиги ва спорт турлари, айниқса кураш, футбол, i'iiiniil гимнастика, сув спорта турлари билан шуғулланиш ҳақидаги мпьнумотларни бошланғич синф ўқувчилари онгига сингдириш, уларнинг пмпишни фаолиятларда бевосита иштирок этишларига кўмаклашиш шмонаний таълим талабларига тўла мос келади. Демак, бу жараёнларни нии пчилар даре ҳамда спорт машгулотЛарида уларнинг онгига сингдириш г. him. бунда АКТдан мақсадли ва самаралй фойдаланишгатўғри келади.
V |бекистон Республикаси Конституцияси, давлат рамзлари, болалар хақидаги меъёрий-ҳуқуқий манбаълар, Олимпия ўйинлари, уларда прок этган ва голиб Узбекистан спортчиларини билишни ўргатиш ва . ыр I.IH талаб этиш хам давр билан ҳамнафас бўлиш, муҳими эса давлат . нОснгини ўзлигича тушунишга одатланиш туйгуларини тарбиялашнинг му MIM босқичи ҳисобланади.
V 1X, Х-Х1синфларда жисмоний тарбия.
Умумтаълим ўрта мактабларни IX синфдан X-XI йиллик муддатга Уногшлиши ўқувчиларнинг дунёвий билимларини чуқурроқ англаши, олий пи.иимдан сабоқ олиши, ҳаёт ва турмуш қоидалари - қонуниятларига мослашиши ҳамда узлуксиз жисмоний тарбия асосида жисмонан баркамол 'о либ етишишларида устувор жараён ҳисобланади.
Габиийки, бу йўлда бир масканда (мактаб) XI синфни битиргунча кенг ьнмровли ва кўлами чуқур бўлган таълим билан бир қаторда кўникиб қолган |црбия жараёнларини ҳам ўз бошидан ўтказади. Бу жараёнлар таркибида жисмоний тарбия, оммавий согломлаштириш ва турли спорт тадбирларида Осносита шугулланиб, маънавий ва жисмоний баркамолликка эришишга нмкониятлар яратилади.
Замонавий таълим тақозо этаётган АКТ воситаларини қўллаш, V-IX ва X XI синфлардаги жисмоний тарбия дарслари, дарсдан ва мактабдан ташқари пннкил этиладиган оммавий тадбирлар, спорт тўгараклари машгулотлари, спорт турлари бўйича биринчиликлар, “Умид ниҳоллари” спорт ўйинларида иқтидорли ўқувчиларнинг бу соҳадаги индивидуал ва интеллектуал салоҳиятларидан самарали фойдаланиш (видеотасвирга олиш, компьютер ва телевизор, “электрон доска” (кенг экран)ларда қайта намойиш этиш ва ҳ.к.) амалга оширилади.
Маълумки, мактабларда жисмоний тарбия ва оммавий соғломлаштириш тадбирлари қуйидаги йўналиш ҳамда шаклларда олиб борилади:

1. 
   Дарсгача гимнастика.
   
2. 
   Фанларни ўқитиш оралиғида (кичик танаффус) машқлар.
   
3. 
   Фанларни ўқитиш жараёнида (толиқиш, зерикиш сезилса) лахдали машқлар бажариш (физкультминут).
   
4. 
   Катта танаффусларда (20-25 дақиқа) машқ-ўйинлар, кичик мусобақалар.
   
5. 
   Жисмоний тарбия дарслари.
   
6. 
   Спорт тўгараклари машғулотлари.
   
7. 
   Куни узайтирилган гуруҳларда жисмоний тарбия.
   
8. 
   Спорт турлари бўйича синф, синфлараро ва мактаб биринчилиги спорт] мусобақалари.
   
9. 
   Яқин ва рақобатли мактаб ўқувчиларининг спорт турлари бўйича ўртоқлик мусобақалари.
   
10. 
    “Умид ниҳоллари” дастури-Низоми асосида тайёргарлик (саралаш- селекция) мусобақалари.
    
11. 
    Туман-шаҳар спорт мусобақаларига (чемпионат, биринчилик) тайёргарлик (жамоаларни тузиш ва иштирок этиш).
    

Жисмоний тарбиянинг асосий шакли дарс ҳисобланади. Уни ташкил қилиш ва ўтказишнинг умум педагогик хусусиятлари ва тамойиллари мавжуд (чизма).