Moliyaviy va boshqaruv hisobi

S= n (n+1) / 2.

bunda n – amortizatsiya ob’ekti faoliyat ko’rsatadigan yillar soni. Jadallashtirilgan amortizatsiyaning qoldiqni kamayib borish usuli (Declining-
balance mehtod)- sonlar yig’indisi usuli tamoyillariga asoslangan bo’lib, har qanday qat’iy me’yor qo’llanilishi mumkin bo’lsa ham, lekin to’g’ri chiziqli usulda foydalangan me’yorga nisbatan ikki marotaba ko’paytirilgan me’yor qo’llaniladi. Bu jarayon ikkilangan amortizatsiyada qoldiqni kamayib borish usuli deb ataladi. Amortizatsiyani hisoblashda taxmin qilinayotgan qoldiq qiymati, oxirgi yildagisidan tashqari hisobga olinmaydi.
Amortizatsiya qoldiqni kamayib borish usuli bilan hisoblanayotganda tegishli koeffitsientlardan foydalaniladi. Bizning fikrimizcha nomoddiy aktivlarga davlatning amortizatsiya siyosatiga bog’liq ravishda ikki marotaba tezlashtirilgan usulda hisoblanishi lozim. Xorij davlatlarida bu koeffitsientlar turli hil ko’rinishda bo’ladi: xususan, Frantsiyada aktivning hizmat qilish muddati 4 yilgacha bo’lsa, 1.5, 5 yildan 6 yilgacha 2.0 va 6 yildan ortiq bo’lsa 2.5 koeffitsientlar qo’llaniladi. Italiyada 2.0,
Kanadada 2.0 va 3.0, AQShda 1.5 va 2.0, Germaniyada 1.3 dan 2.0 gacha
koeffitsientlardan foydalaniladi.¹⁰
Nomoddiy aktivlarning yuqorida takidlab o’tilgan amortizatsiyasini hisoblash usullari taqqoslansa, hisobot davrlari bo’yicha amortizatsiya summalarining ortishi, qoldiq qiymatlarining kamayib borishini ko’rish mumkin. Agar ma’lum yildagi raqamlarga e’tibor berilsa, to’g’ri chiziqli va bajarilgan ishlar hajmiga taqsimlash usullariga qaraganda jadallashtirilgan usulda aktiv qiymatining deyarli 70-80 foizi amortizatsiya xarajatlari ko’rinishida mahsulotlar tannarxiga yoki davr xarajatlariga olib borilishini ko’rish mumkin. Bu esa avvalgi ikki usullarda 50-55 foizni tashkil etadi.
Shuni ta’kidlab o’tish zarurki, g’arb davlatlarida buxgalteriya hisobi va soliq solish maqsadlarida amortizatsiyani alohida hisoblab chiqishga yo’l qo’yiladi. Biz soliqqa tortiladigan foydani hisoblab chiqish uchun buxgalter qaysi usuldan foydalanishdan qat’iy nazar, nomoddiy aktivlar bo’yicha jadallashtirilgan amortizatsiya usullaridan foydalanib xarajatlarni jadallashtirilgan qoplash tizimini joriy etish lozim deb hisoblaymiz. Xarajatlarni jadallashtirilgan qoplash tizimiga muvofiq xarajatlarni qoplash davri nomoddiy aktivlarning turli ob’ektlari uchun 1 yildan 20 yilgacha bo’ladi. Bunda xarajatlarni qoplash davri 1 yildan 10 yilgacha bo’lgan nomoddiy aktivlar uchun 2.0 koeffitsient bilan qoldiq qiymat usulidan foydalaniladi. Shuningdek, qoplash davri 10-20 yilgacha bo’lgan nomoddiy aktivlar uchun 1.5 koeffitsient bilan qoldiq qiymat usulidan foydalanish korxona uchun samarali bo’lishi mumkin.
Nomoddiy aktivlardan kutilayotgan iqtisodiy samara o’zgaradigan bo’lsa, ularga nisbatan qo’llaniladigan amortizatsiya usuli har yili hisobot davri oxirida qaytadan ko’rib chiqilishi kerak. Amortizatsiya usuli o’zgargan taqdirda joriy davr uchun hisoblab yozilgan amortizatsiyaga tuzatish kiritiladi.





¹⁰ O .Meshcheryakova. “Nalogovie sistemi razvitix stran”. (Spravochnik)- M.: Fond “Pravovaya kultura”, 1995g. 125str.
«Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son buxgalteriya hisobi milliy standartining 41- bandiga ko’ra, hisobot davri uchun amortizatsiya me’yorlarini qayta ko’rib chiqish va tuzatish mumkinligi e’tirof etiladi. Amortizatsiya summasi qolgan davrlar uchun taqsimlanadi, bu esa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning soliqqa tortiladigan bazasiga ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagi misolda dasturiy ta’minotning hizmat qilish muddati 10 yil, dastlabki qiymati 500000 so’mga teng. Lekin bu ob’ektdan yana 4 yil foydalanish mumkinligi aniqlandi. Demak, dasturning foydalanish muddati 10 yildan 5 yilgacha kamaydi. Dasturiy ta’minotga yillik amortizatsiya summasi buxgalteriya yozuvlarida quyidagi tartibda aks ettirladi;
Debet:0430 «Dasturiy ta’minoti» schyoti-45000 so’m. Kredit:0530
«Dasturiy ta’minot amortizatsiyasi» scheti - 45000 so’m.
Dasturiy ta’minotning qolgan qiymati esa to’rt yil uchun teng bo’lgan summada hisob-kitob qilinadi:
(500000-45000-5000=405000 so’m).
Qoldiq qiymati 405000 so’mga teng bo’lib u 4 yilga taqsimlanadi. (405000/4);
Debet: 9400 «Davr xarajatlari» schyotlari – 101250 so’m.
Kredit: 0530 «Dasturiy ta’minot amortizatsiyasi» schyoti-101250 so’m
Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyalangan qiymatini hisobdan chiqarish buxgalteriya o’tkazmalarida quyidagicha aks ettiriladi («Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish dalolatnomasi NMA-3 shakliga asosan»): amortizatsiya qiymati 5000 so’m bo’lgan nomoddiy aktiv hisobdan chiqarildi.
Debet: 0510-0590-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi» schyotlari-5000 so’m Kredit: 9220-«Boshqa aktivlarning sotilishi va turli chiqimi» schyoti- 5000
so’m.
§arb davlatlarida buxgalter xodimlar aktivlarning amortizatsiya me’yorlarini qayta ko’rib chiqishgani bilan ularning bahosini o’zgartirmaydilar, chunki aktivlarning bahosi o’zgarganda muvofiqlilik yoki taqqoslash tamoyili buziladi. Bunda hisobot yilidagi daromad (foyda) bilan xarajatlar bilan o’zaro solishtirish imkoniyatiga ega bo’linmaydi.
Amortizatsiyalanadigan mulk ko’pgina hollarda aktivlarning asosiy qismini tashkil etadi. Bu haqda iqtisodchi olima M.Yusupova quyidagi fikrni bildiradi:
«Amortizatsiya hisobi, faqatgina boshqaruv hisobinigina emas, balki moliyaviy hisobning ham asosiy bo’lagidir».¹¹ Bu fikrlarga iqtisodchi olim B.Hasanov. esa quyidagicha yondoshadi: «Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya hisoblash ularning boshlang’ich qiymati unumli foydalanish muddatiga teng ravishda amalga oshiriladi».¹²
Nomoddiy aktivlarga hisoblanayotgan amortizatsiya summasini xarajatlar tarkibiga to’g’ri aks ettirishning iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar olimlari, jumladan amerikalik olimlar Nidlz. B, Anderson. X va Kolduell. D lar quyidagicha izohlaydilar: «Asosiy vositalar bo’yicha egri tartibda, nomoddiy aktivlar bo’yicha esa to’g’ri usul bilan amortizatsiya hisoblanishi kerak.»<sup>13





11</sup> Yusupova M.B, Jumaboev §.B “ Moliyaviy hisob tamoyillari” Andijon-1999 yil, 22-bet.
¹² Xasanov. B.A "Moddiy va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi". "O’IA", 2000 y. 8-son.
¹³ B. Nidlz, D. Kolduell, X. Andeson. “Prinspi buxgalterskogo ucheta”. M.; “FiS”. 1999 g. 229s.
Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi bizning fikrimizga ko’ra, xuddi shu ob’ektni yana qayta xarid qilib olishni anglatmaydi. Korxona xo’jalik faoliyatida bir necha nomoddiy aktivlarni xarid qilib olishi mumkin. Amortizatsiya xarajatlarini bir marotaba qoplash kerak bo’ladi. Bu esa ularga hisoblanayotgan amortizatsiyaning to’g’ri chiziqli usulidan foydalanish kerakligini taqazo qiladi.
Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya hisoblanganda belgilangan me’yoralarga asosan «Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya» qaydnomasi (NMA 5-shakl) joriy davrda tuziladi. Mazkur qaydnomada nomoddiy aktivlarning dastlabki (balans) qiymati, foydalanish (hizmat) muddati yillik amortizatsiya me’yorlari, jami amortizatsiya summalari, oy davomidagi amortizatsiya summalari va qoldiq qiymati ko’rsatib boriladi.

11.