|
2-савол баёни. Бозор иқтисодиёти шароитида, айниқса, мамлакатлар ўртасида техник-иқтисодий, ижтимоий-сиёсий муносабатлар жуда кенг ва чуқур боғланиб бораётган ҳозирги даврда, умуман олганда, очиқ иқтисодиётнинг қонуниятларига кўра корхоналар дебитор қарздорлиги табиий жараён ҳисобланади. Халқаро амалиётда корхона дебитор ва кредитор қарздорлигини бошқариш орқали уларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш ва келгусида муваффақиятли ривожланиш имкониятларини яратиш мумкинлиги амалиётда исботланган.
Халқаро амалиётда дебитор қарзларни бошқаришда уларнинг муддати ва суммаси бўйича мезонларни ўрнатиш, дебитор ва кредитор қарзларни сотиб оладиган махсус молиявий муассасаларни ташкил этиш, корхонанинг халқаро ва маҳаллий доирадаги мавқеини рейтинг кўрсаткичлари билан баҳолаш ва бошқа шу каби механизмлар орқали бошқариш услубиятини жорий этган. Масалан, АҚШ Савдо вазирлиги корхоналарнинг молиявий ҳолатига баҳо бераётганда дебитор қарз суммасининг ундириш муддати 30 кунгача бўлганида 4 фоизини, 31-60 кунгачасининг 17 фоизини, 91-120 кунгачасининг 26 фоизини ва ундан юқори бўлганларини 100 фоиз умидсиз қарздор сифатида баҳолайди. Албатта, корхоналарнинг дебитор қарздорлигини бу тартибда таснифланиши уларнинг молиявий фаолиятига баҳо бераётганда ва рейтингини аниқлаётганда муҳим аҳамият касб этиб, корхонанинг халқаро ва маҳаллий доирадаги мавқеи ва имижига таъсир этади.
Халқаро амалиётда корхоналарнинг дебитор қарзларини бошқаришда анъанавий усуллар билан бирга, қатор ноанъанавийлари ҳам кенг қўлланилади. Хусусан, факторинг, контокоррент ва форфейтинг операциялари шулар жумласидандир. Мазкур операциялар банклар ёки махсус ташкил этилган молиявий компаниялар томонидан амалга оширилиб, уларнинг асосий мақсади фойда олишга қаратилган бўлсада, иқтисодиётда корхоналар ўртасидаги дебитор қарзлар ҳажмини пасайтиришга, мамлакатда тўлов интизомини мустаҳкамлашда ва пул муомаласини барқарорлигини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади.
Ушбу операцияларни бажаришда банк ёки махсус ташкилот маълум миқдордаги комиссион тўловлар асосида маблағ олувчидан уни тўловчилар номига расмийлаштирилган тўлов ҳужжатларни сотиб олади ва сотиб олувчи ўртасида нотўловсизлик ҳолатига барҳам беради. Бироқ, тўловчи томонидан тўланиши лозим бўлган тўлов мажбуриятига эгалик ҳуқуқи уни сотиб олган банк ёки махсус ташкилот ваколатига ўтади.
Халқаро амалиётда корхона дебитор қарздорлигини бошқаришда электрон тўлов тизими кенг қўлланилади. Масалан, АҚШда корхоналар дебитор қарзларини бошқаришда Wells Fargo дастурлаш корпорацияси корпоратив молиявий ресурсларни бошқариш бўйича Commercial Electronic Office компаниясининг мурожаатига асосан онлайн режимда ишлайдиган Trade Finance Online (TFO) – электрон хизматини жорий этган. Ушбу электрон хизмат АҚШнинг маҳаллий ва хорижий компанияларининг дебитор қарзларини ундириш имкониятини беради. Тизимнинг ишлаш тартиби жуда оддий бўлиб, WellsFargo мутахассислари мижозларнинг дебитор қарзларини тегишли назоратдан ўтказгандан кейин уни махсус молиявий ташкилотларга сотиш ёки уни гаровга олиб кредит бериш мумкин. Бу албатта, иқтисодиётда пул маблағлари айланишини тезлаштиришга ва хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги тўловсизлик ҳажмини оширмаслик имкониятини беради.
Корхоналар дебитор қарзларини бошқаришда АҚШда уларни банкротлик ҳолатига тушиб қолиш ёки қолмасликларини баҳолаш муҳим роль ўйнайди. Бу борада қатор молиявий муассасалар, иқтисодчи олимлар ва мутахассислар иш олиб боради. Хусусан, корхоналар дебитор ва кредитор қарздорлигини ўрганувчи иқтисодчи олим ва мутахассис Э.Альтман компаниянинг молиявий барқарорлигини таҳлили натижасида корхона бухгалтерия ҳисобининг аҳамиятини эътироф этиб, ундаги ёзувлар корхонани банкротлик ҳолатига тушиш ёки тушмаслик эҳтимоли ҳақида огоҳлантирувчи маълумотни бериши зарурлигини қайд этади. Буни аниқлаш учун турли тенгликлар ва мезонлар жорий этилган бўлиб, қуйида АҚШ амалиётида кенг қўлланиладиган Э.Альтманнинг Z-модели келтирилган.
Z = 1,2 Х1 + 1,4Х2 + 3,3Х3 + 0,6Х4 + 1,0Х5,
Бу ерда (1)
Х1 – активлар таркибида соф айланма маблағлар (соф айланма маблағлар/активлар суммаси);
Х2 – тақсимланмаган фойданинг активларга нисбати (тақсимланмаган фойда/активлар суммаси);
Х3 – активларнинг рентабеллиги (фоизлар ва солиқларни тўлагунгача бўлган фойда суммаси/активлар суммаси);
Х4 – корхонанинг оддий ва имтиёзли акциялари суммасининг қарз маблағларига нисбати (ўз маблағларининг бозор қиймати/қарз маблағлари);
Х5 – активларнинг айланиши (сотилган товарлар ҳисобидан тушган тушумлар суммаси/активлар суммаси).
Компанияларнинг дебитор қарзларини бошқаришда Э.Альтманнинг Z модели бўйича уларнинг банкротлик эҳтимолининг даражаси қуйидаги кўрсаткичлар асосида баҳоланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
