8.2-расм. Корхона капитали шаклларини тизимлаштириш Қарзга олинган капитал – корхонани ривожланишини молиялаштириш учун қайтарилиш асосида бериладиган пул маблағлари ёки бошқа мулкий қийматликларни жалб қилишни характерлайди. Корхонада ишлатилинадиган қарз капиталини ҳамма шакли ўзида унинг белгиланган вақтда қайтарилиш талаб қилинадиган моливий мажбуриятларини билдиради.
2. Фойдаланиш мақсадлари бўйича корхона таркибида қуйидаги капиталлар шаклларига ажратиш мумкин: ишлаб чиқариш, ссуда ва (судхўр) спекулятив.
Ишлаб чиқариш капитали –ишлаб чиқариш - таъминот фаолиятининг амалга ошириш учун унинг операцион активларида инвестициялаш бўйича корхонанинг маблағларни характерлайди.
Ссуда капитали – у ўзида унинг бир қисм фойдланиладиган пул воситалари (тижорат банкларининг қисқа ва узоқ муддатли депозит жамғармалари) сифатида инвестициялаш жараёнида фойдаланилади, унинг шунингдек бир қисм қарзли фондларнинг воситаларини (облигация, депозит сертификатлари, вексел ва бошкаларни) характерлайди.
Спекулятив(судхўр) капитал– унинг бир қисми, судхўрлик молиявий операциялар фаолиятида (асосан баҳолар фарки) фойдаланиланишини характерлайди.
3. Инвестициялаш шакллари бўйича капиталлар: пул, материал, номатериал шаклидаги капиталларга ажратилади. Корхонанинг устав фондини шакллантириш учун фойдаланилади. Бу корхоналарни янгитдан очилиши ва устав капиталини ўстириш учун конун йўли билан белгиланган шакллар ҳисобланади.
4. Инвестициялаш объекти бўйича: корхонада асосий ва оборот капиталларига ажратилади.
Асосий капитал – бу корхона капиталини фойдаланиладиган қисмини оборотдан ташқаридаги активларини ҳаммасини характерлайди.
Айланма капитали – бу корхона асосий активларига сарфланадиган қисмини характерлайди.
5. Доиравий айланиш жараёнида қатнашиш шакли бўйича: Бу доиравий айланишнинг умумий циклларидан келиб чиқади ва корхона капиталларини унинг пул, ишлаб чиқариш ва товар шаклида ажратилади. Корхона капиталларини доиравий айланиш циклларини тавсифлаш жараёнида тўлик тушунтирилади.
6. Мулк шакллари бўйича: Бу хусусий ва давлат капиталига, яъни корхона устав капиталини шакллантириш жараёнида инвестициялашни белгилайди. Капиталларни бундай бўлишини корхонанинг мулкчилик шакллари жараёнида фойдаланилади.
7. Ташкилий – ҳуқуқий фаолият шакллари бўйича:
пай капитали (масъулияти чекланган жамиятлар партнер корхоналари капитали, консалтинг ёки жамоа капитали);
индивидуал корхона капитали (оила, жамоа капитали) шаклларига ажратилади:
8. Хўжалик жараёнида фойланиш хусусиятига қараб молиявий менежмент амалиётида ишлайдиган ва ишламайдиган капиталларга бўлинади.
Ишлайдиган капитал – бевосита корхонанинг даромадини шакллантиришда қатнашувчи ва корхонанинг операцион, инвестицион ва молиявий фаолиятини таъминлашдда қатнашувчи капитал қисмига айтилади.
Ишламайдиган капитал (ёки «Ўлик капитал») – капитал корхона даромадини шакллантириши ва корхона хўжалик фаолияти шаклларида бевосита қатнашмайдиган бошка корхона активларига инвестициялаштирилган қисмига айтилади. Масалан: ишлаб чиқаришда фойдаланилмайдиган иморат ва воситалар; маҳсулот учун ишлаб чиқариш заҳиралари, ишлаб чиқаришдан чиқарилган, истеъмолчилар талабидан қолган, жавоб бермайдиган (товарлар) ва сифатини йўқотган товарлар киради.
9. Мулкдорларнинг фойдаланиш характери бўйича: эса истеъмол қилинадиган ва жамғариладиган капитал шаклларига ажратилади.
Истеъмол қилинадиган капитал тақсимлангандан кейин бу капитал функциясини йўқотади: у ўзида дезинвестицияни билдириб, оборотдан ташқари активлардан ажратиш дивидендлар, фоизлар ва ишчи ходимларни ижтимоий қондириш мақсадида бир қисм капитални айланма активлар ва оборотдан ташқари активлар таркибидан чиқариш.
Жамғариладиган капитал – фойдани Ўстириш диведендлар тўлаш жараёнида уларни Ўстириш киради.
10. Жалб қилиш манбаи бўйича: миллий ва халқаро капиталларга бўлинади.
Корхона капиталларини доимий доиравий айланиш жараёни ҳаракатланишини қуйидаги таркибда келтириш мумкин. Ҳар бир тугалланган капитал айланиши алоҳида боскичлардан иборат бЎлади.
биринчи боскич: пул шаклидаги капитал (операцион активларни инвестициялаш);
иккинчи боскич: ишлаб чиқариш капитали бу ишлаб чиқаришни маҳсулот шаклига Ўтиши;
учинчи боскич: бу товар капитали реализация даражаси билан товар ва хизматлар пул капитали шаклига айланади. Шунинг учун доимий доиравий айланиш стадияларига айтилади. Бу корхона капиталларини ўртача доиравий айланиш давомийлигини унинг кунда (ой, йил) айланиш даврини характерлайди. Бундан ташқари бу кўрсаткич кўриладиган даврида капитални айланиш миқдорини акс эттиради.
Корхона хўжалик фаолиятини самарали даражаси кўп ҳолларда унинг капитали шаклланишини мақсадли йўналтирилганлиги билан аниқланади. Корхона капитали шаклланишини асосий мақсади бу зарурий активларни сотиб олишда истеъмолни қондириш ва унинг таркибий самарали таъминлаш томонидан ундан фойдаланишни билдиради.
