"Молиявий менежмент" фанининг предмети, объекти

5-савол баёни. Молиявий менежмент соҳасида агентлик муносабатлари муҳим аҳамиятга эга. Агентлик муносабатлари аввало мулкни бошқарувдан ажратиш билан бошланади. Мулкни бошқарувдан ажратиш йирик компанияларда амалий зарурият ҳисобланади. Типик катта корпорацияга юз минглаб акционерлар эгалик қилишади. Уларнинг бари фирмани бошқара олмайди, албатта. Демак, бошқарув вазифаларини истайсизми-истамайсизми бошқаларга беришга тўғри келади (бошқача айтганда, профессионал менежерларга). 
Ўтган асрнинг 20-йилларида АҚШда Т. Веблен, Австрияда Р. Гильфердинг ва Германияда В. Ратенау корпорацияларда мулкдорлар ва менежерлар ўртасидаги ўзаро алоқалар муаммосини ўрганиб чиқиб, улар корпорация капиталини мулкдорлари ҳисобланган акциядорлар ушбу капитални назорат қилиш ва бошқариш ҳуқуқларини рўёбга чиқаришмайди, деган хулосага келишган. Кейинчалик, 1930 йиллар бошида А. Берли ва Г. Минз¹⁶ ўз тадқиқотлари асосида шуни таъкидлашадики, фаолияти даромад олишга ва ўз иштирокчилари учун бошқа фойда келтиришга қаратилган ташкилотлар ичида корпорациялар ҳақиқатда давлатни иқтисодий ҳаётининг координаторлари ролини бажаришга ва мулкни бошқаришга киришганлар. Уларнинг фикрича, корпорациянинг нафақат ташқи муҳити, балки уларнинг ички акциядорлик моҳияти ўзгариб қолди. Корпорацияни бошқаришга таъсир этолмайдиган акциядорлар ҳақиқатда оддий омонатчиларга айланиб қолишди, бошқариш функциялари эса корпорациянинг ёлланма ижрочи органларига ўтди. Шундай қилиб, мулкдорлар ва улар ёллаган менежерлар манфаатлари ўртасида зиддият пайдо бўлди, яъни – агентлик муаммоси деб номланган муаммо юзага келди.

Нобель мукофоти лауреати Р.Коуз¹⁷ 1937 йилда агентлик муаммосини ечиш билан тўғридан-тўғри боғлиқ бўлган – Фирма шартномаси назарияси (Transaction theory of the firm)ни ишлаб чиқди. Унинг фикрича, капитал таъминотчилари ҳисобланган акциядорлар ҳамда бошқарувчи сифатидаги менежерлар ўртасида шартнома тузилиши керак бўлиб, унда томонларнинг барча ҳуқуқлари ва ўзаро муносабат шартлари кўрсатилиши лозим. Аммо бу ерда ҳам муаммо юзага келади, яъни барча вазиятларни олдиндан кўзда тутиб бўлмайди. Шунинг учун томонлар – қолдиқ назорат тамойилига мувофиқ амал қилишлари лозим, унга кўра менежерлар шундай вазиятларда, шартномада кўрсатилмаган бўлса ҳам, ўз ихтиёрича қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга. Бугунги кунда корпорация бошқарувчиларининг жамият олдидаги масъулият назарияси оммалашиб бормоқда. Мазкур назария Е. Додд¹⁸ томонидан шакллантирилган акциядорлик жамияти ижрочи органининг акциядорлар олдидаги масъулияти концепциясидан кейин пайдо бўлди. Унинг 1932 йилда ишлаб чиқилган – Корпорациянинг ижтимоий масъулияти назарияси (Theory of corporate social responsibility)га кўра, корпорация фақатгина акциядорлардан иборат эмас, балки корпорацияда қарор қабул қилишда ишловчилар, кредиторлар, истеъмолчилар ва ҳ.к. ҳам ўз ролини бажаришади, чунки қарор қабул қилиш охир-оқибатда уларнинг ҳам манфаатларига дахлдор бўлади. Унинг назариясига мувофиқ, корпорацияда қабул қилинадиган қарорлар жамиятга ҳам тегишлидир, корпорация бутун жамиятга зиён етказадиган қарорларни қабул қила олмайди. Бундай ёндашув корпорацияни фақатгина фойда олиш механизми сифатида эмас, балки уни жамиятнинг бир бўлаги сифатида қарашга ҳам имкон беради.

Яна бир 50-йилларда К. Брустер, Е. Лазан, А. Чайер томонидан ишлаб чиқилган назария – Корпоратив конституционализм назарияси (Corporate constitutionalism theory) деган ном олди. Ушбу назарияга мувофиқ, корпорация ижрочи органлар томонидан эмас, балки акциядорлар вакилларидан таркиб топган кенгаш, ходимлар, корпорация билан боғлиқ бўлган тадбиркорлик бирлашмалардаги ишловчилар, шунингдек, корпорация ишлаб чиқарган товарларни истеъмол қилувчи шахслар каби манфаатдор шахслар томонидан бошқарилиши лозимлиги таклиф этилади. Шу билан корпорацияга манфаатдор бўлган шахсларнинг истаклари уйғунлаштирилади¹⁹.


Умуман, корпоратив бошқарув бўйича охирги йилларда олиб борилган ишлар қуйидаги икки назариянинг устунлиги билан боғлиқ: Манфаатдор томонлар назарияси (Stakeholder’s Theory) ва Агентлик назарияси (Agency Theory).
Манфаатдор томонлар назарияси биринчи марта Р. Эдвард Фриман²⁰ томонидан тавсифланган бўлиб, унга мувофиқ, корпорациялар мамлакатда нафақат иқтисодий, балки сиёсий ҳаётини белгилаб беришга қодир бўлиб, ҳам ўзининг акциядорларига, ҳам турли манфаатдор гуруҳлар (ходимлар, мижозлар, таъминотчилар ва б.)нинг манфаатларини инобатга олишлари ҳамда уларга нисбатан муайян мажбуриятларга эга бўлишлари лозимдир.
Агентлик назарияси 1976 йилда америкалик иқтисодчилар М. Дженсен ва У. Меклинг²¹ томонидан корпорациялар ичида содир бўлаётган ўзаро муносабатларни тушунтириш учун ишлаб чиқилган бўлиб, унда корпоратив муносабатлар механизми агентлик харажатлари таъсири остида кўриб чиқилади. Ушбу назарияга мувофиқ, капитал эгалари ва бу капитални бошқарадиган агентлар манфаатлари бир-бирига мос тушмайди. Шунга мувофиқ, компанияда корпоратив бошқарув шундай олиб борилиши керакки, у агентлик муаммосини шартнома ҳуқуқи асосида максимал даражада ечиш ва агентлик харажатларини1 камайтиришга имкон берсин.
Мулкни бошқарувдан ажратиш бир қатор очик афзалликлар беради. У мулк билан бизнесга зарар келтирмаган ҳолда алмашишга имкон беради. Фирмага эса профессионал менежерларни ёллашга имкон беради. Айни пайтда ушбу усул бирқатор муаммолар ҳам келтириб чиқаради: чунки менежерлар бор кучи билан акционерлар манфаатини ҳимоя қилиш ўрнига иш жойида ўзига қуоайликлар яратиш ёки бойиш йўлига ўтиб кетиши, ҳатто акционерлар пулига молия империяси қуриши ҳам мумкин. 
Менежерлар ва акционерлар манфаатлари орасидаги бундай қарама-қаршилик ишонувчи – агент муаммосининг асоси ҳисобланади. Ишонувчилар акционерлар, менежерлар эса – агентлардир. Акционерлар менежерлардан фақат бир нарса – фирма қийматини оширишни исташади, аммо менежерларнинг ўз ишлари ёки “ўйинлари” ҳам бўлиши мумкин. Агентлик муносабатлари муаммолари менежерлар фирма қийматини максималлаштириш учун ҳаракат қилмаётганда (1); менежерлар фаолияти устидан назорат ёки уларга таъсир қилиш акционерлардан қўшимча ҳаражатлар талаб қила бошлаганди (2) юзага келади. Ўз-ўзидан маълумки, акционерларнинг ўзлари ушбу ширкат менежерлари бўлишса, бундай вазият юзага келмайди. Айнан шу ерда якка хусусий фирманинг афзалликлари ҳақида ўйлаб қоласан. Мулкдор ва менежернинг бир шахсда намоён бўлиши бундай муаммоларни келтириб чиқармайди. 
Ишонувчи – агент муаммоси нафақт акционерлар ва менежерлар манфаатлари қарама-қаршилигида кўринади. Чунки худди шунингдек, акционерлар менежерларни ўзларига ишлашга мажбур қилиш кераклиги каби, компания раҳбарлари бошқа ҳодимларга чин дилдан меҳнат қилиш учун мотивация топиб бериши керак. Бу ҳолда ишончли шахс сифатида раҳбарият, қуйи бўғин ва оддим ҳодимлар эса агентлар сифатида намоён бўлишади. 
Молия соҳаси ҳам агентлик муносабатлари таъсиридан четда эмас. Яхши даврларда компанияни пул билан таъминлаган банклар ва облигациялар эгалари унда фаровонлик ва гуллаб-яшнашини тилашади. Лекин бирон бир муаммо туғилиши билан – ўртадаги келишувчанлик муносабатларидан асар ҳам қолмайди. Айни шу пайтда фирмага уни қайта тиклаши мумкин бўлган ўзгаришлар қилиш зарур пайт бўлсада, кредиторларни фақат уларнинг маблағларини тўлиғича қайтариш қизиқтиради холос. Компания қийматини кўпчилик даъвогарлар томонидан бўлинаётган катта бир пирог шаклида тасаввур қилинг. Уларнинг таркибига акционер ва менежерлар, шунингдек, компаниянинг қолган ҳодимлари, фирма мажбуриятларини сотиб олган банклар ва сармоядорлар киради. “Пирогнинг” бир қисмига корпорация фойдасига солиқ солган давлатни ҳам қўшиб қўйишингиз мумкин. 
Бу барча даъвогарлар айёрлик билан тузилган контрактлар ва шартномалар тармоғи орқали боғланган бўлади. Айтайлик, банклар фирмага пул беришар экан, расмий кредит шартномалари тузишни талаб қилишади. Унда кредит фоиз ставкаси ва унинг қайтарилиш муддатлари белгиланиб, улар фирманинг дивидетлар тўлаш ва бошқа қарзлар олишига тўсқинлик қилади кўп ҳолларда. Аммо ҳеч ким келажакда бирон бир ҳодиса юз берган ҳолда қилиниши керак бўлган ҳаракатлар мажмуини ёзиб бўришга қодир эмас. Шу сабабли, ёзма шартномалар томонларнинг мажбуриятларини мувофиқлаштирувчи қўшимча шартлар ва моддалар билан тўлдирилади. 
Агентлик муаммоларини барча қатнашчилар бир хилдаги маълумотлардан фойдаланган ҳолда ечиш осонроқ. Аммо молия соҳасида бундай ҳол камдан-кам содир бўлади. Менежер ва акционерлар, кредиторлар кўп ҳолларда реал ёки молия активларининг қиймати ҳақида турли, аксар ҳолларда эскирган маълумотлардан фойдаланишади. Бир тасаввур қилиб кўринг: сиз бозорга қўл қаваришига қарши ноёб малҳамни ўйлаб чиқишни режалаштирган янги компаниянинг молия менежерисиз. Салоҳиятли сармоядорлар билан учраўувда сиз уларни тадқиқотлар натижалари билан таништирдингиз, ихтисослашган фирма томонидан бозорда ўтказилган мустақил тадқиқот натижаларига суянган ҳолда, бозордаги истиқболли келажакни тасвирлаб бериб, тикилган сармояларни бир неча баравар ошиғи билан оқлайдиган бўлажак даромадлар прогнозини тақдим этдинги. 
Аммо салоҳиятли сармоядорлар сиз билган нарсаларнинг кўпчилигини билмаганликлари туфайли ҳавотир тарк этмайди. Шундай вазиятда сиз уларни ишонтириш учун нима ҳам қила олар эдингиз? Шунчаки, “Менга ишонинглар” дейишнинг ўз бу ерда кифоя қилмайди. Айтайлик, лойиҳадан манфаатдор эканлигингизни исботлаш учун унга ўз маблағингизни ҳам тикканлигингизни исботи билан кўрсатиш ҳам яхши иш бериши мумкин. 
Менежерларнинг ўзлари ҳам янги корхонада йирик улушларга эга эканлигини билган ҳолда сармоядорларнинг сизга ишончлари ортиши мумкин. Бошқачасига айтганда, сизнинг лойиҳага ўз пуларингизни тикиш ҳақидаги қарорингиз бошқа сармоядорлар томонидан компаниянгизнинг ҳақиқий истиқболлари ҳақида ахборот сифатида қабул қилинади.