Молия” кафедраси ҳ.Ҳ. Имомов “давлат қарзларини бошқариш” фани бўйича

Хулоса қилиб шундай дейиш мумкинки, бюджетнинг моҳияти шундан иборатки, давлат уз вазифаларини бажариш жараёнида бир қатор ҳаражатлар қилиши зарур. Бу ҳаражатлар, энг аввало мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш учун турли тармоқларга инвестиция қилиш, ахолининг турмуш даражасини кўтариш, ижтимоий вазифаларни бажариш, давлатни бошкариш, мудофаани таъминлаш каби аниқ мақсадларга қаратилиб, режалаштирилган ҳаражатлардан иборат бўлади. Бу умумдавлат ҳаражатлари бюджет орқали молиялаштирилади.


2. Бюджет тақчиллиги ва инқироз, уларнинг ўзаро боғлиқлиги.

1990 йилгача хукумат бюджет тақчиллигини молиялаштириш эмиссиясини, халқаро бозорлар қарзлари ҳамда чет давлатлар кредитлари ҳисобидан паст даражада ушлаб туриши мумкин эди. Бундай сиёсат 1985 йилдан 1991 йилгача ташки қарзнинг 20 млрд.дан 60 млрд. рублгача ўсишига олиб келди. 1991 йилнинг 4 чорагида нархларни тартибга солинишини бошқариш даражасини ушлаб туриш учун давлат дотацияларини ўсиши, ишлаб чиқаришни қисқариши, ҳамда Собиқ Совет Иттифоқини емирилиши муносабати билан солиқ интизомини пасайиши ва республикалар томонидан марказга тўланаётган тўловларни кескин камайиши натижасида бюджет тақчиллиги ЯИМ га нисбатан 30 % га етди. ғарб молиячиларини кўз ўнгида мамлакат тўлов кредит қобилиятини йўқотди, бюджет ҳаражатларини молиялаштиришнинг ягона воситаси пул массаси хажмини ошириш бўлиб қолди.

Айрим тахлилчилар кўпгина давлатларда қайсидир даврда бюджет тақчиллиги ЯИМ га нисбатан 5-7 % миқдорида амал қилинишини ҳисобга олиб Россиядаги бюджет тақчиллигини оғир даражада эмас деб ҳисоблайдилар. Аммо бундай тақчиллик ЯИМни 7 йиллик инқироз даврида 40 % миқдорида қисқарган ва каттагина давлат ҳаражатларини (охирги 7 йил давомида Россия ЯИМ ҳар бир ахоли жон бошига ҳисоблаганда 40 % га камайган, ЯИМ нинг ҳар бир ахоли жон бошига тушувчи даражаси бўйича ҳозирги даврда Хитой, Албания, Доминикан республикаси, Перу ва Парагвай давлатлари билан тенгдир) амалга ошираётган ҳолатдаги давлат учун каттадир. Муаммонинг яна бир аспекти, ички жамғаришнинг узоқ муддат сақлай олмайдиган ва унинг умумий даражасини сақлай олмайдиган хусусий молия системасининг бўшлиғи.
1998 йилда Россиянинг умумдавлат бюджети даромадлар қисми 45.6 млрд. доллар ва ҳаражатлар қисми 53.3 млрд долларни ташкил қилган. Тенглаштириш учун: АҚШнинг даромадлар қисми 1658 млрд. доллар (ЯИМ нинг 20%) Россиянинг худудий бюджетларининг даромади 23.76 млрд доллар ва ҳаражатлари 26.6 млрд долларни ташкил этган. Америкаликлар шу хажмда табиат ресурсларини ва атроф мухитни сақлашни молиялаштиради.¹⁰