Бюджетдан ташкари фондлар – давлатнинг пул маблағлари ҳисобланиб, мақсадли йуналтирилади ва давлат бюджетига кирмайдиган жамғармалардир.
Ислоҳотлар даврида давлатнинг солиқ даромадлари кескин қисқарди, қайсики бу ишлаб чиқаришни пасайиши натижасида солиқ солинадиган базанинг қисқариши натижасидир, 1992 йилда бошланган лекин охиригача етказмаган солик ислохатлари ички талабнинг пастлиги, бизнесни яширин иқтисодиётга қараб кетиши ва солиқ тулашдан оммавий равишда қочиш омиллари билан боғлиқдир.
Бюджетнинг даромад қисми пасаяди, унинг ҳаражатлар қисми эса аста-секин қисқаради, лекин бюджетни мувозанати учун бу етарли эмас. Бундан ташкари бюджет режаларини даромадлар бўйича сурункали бажарилмаслиги ҳаражатларни маълум бир гурухлар бўйича амалга ошириш, натижада ҳаражатлар таркиби энг самарасиз равишда тузилди. Бу на ўсишни таминлаш қобилиятига эга на жамиятда ижтимоий-сиесий барқарорликни етарли даражада сақлашда ёрдам бера олади.
Барча давлатларда бюджет ҳаражатлари қуйидаги йирик гурухларга бўлинади.
Давлат ҳокимияти ва бошқарув органларини молиялаш
Мудофа ҳаражатлари
Ҳуқуқни мухофаза қилиш органларини молиялаш
Фан
Ижтимоий ва коммунал хизматлар
Маориф
Соғлиқни сақлаш ва жисмоний тарбия
Маданият, санъат
Ижтимоий таъминот
Давлат хизматлари учун халқ хужалиги
Хукумат асосан алохида ҳаражатларни тартибга солиш, самарасиз ҳаражатларни аниқлаш ва йўқ қилиш орқали бюджет маблағлар ҳаражатларини тартибга солишга уруниб кўрди. Лекин муоммо жуда қийин.
Ўзбекистон ҳукуматининг мажбуриятлари бюджет ташкилотлари ходимларининг иш хаки индексацияси, болалар нафакаси зобитларга захирага чиқишда ёки истеъфога чиқишдаги тўловлар, бюжет ташкилотларининг еқилги энергия ва бошқа ҳаражатлар бўйича қарзлари ташкил этди.
Германия 2000 йилда давлат ҳаражатларини 50% дан 46% га қисқартиришни режалаштирган. Бундай қарздорликни мавжуд бўлиши хаттоки у тўланган тақдирда ҳам давлатнинг тўловсизлик қобилиятини вужудга келтиради ва давлатнинг обрўйига путур етказади. 1992-1998 йилларда умумлашган бюджет ҳаражатлари (ЯИМ га нисбатагн) мудофаа ва фан бўйича қисқарди, ижтимоий мақсадлар учун эса анча ўсди (Давлатнинг хақиқий ҳаражатлари 2-5 баробарга қисқарди, ижтимоий эхтиёжлар учун анча кам қисқариш амалга оширилди )9.
Бошқа томондан келгусида ҳаражатларни қисқартиришда жиддий чегараланишлар мавжуддир. Совет давридаги ва ахолини давлат томонидан қуллаб–қувватлашни одатдаги миқЁсини қўлланилиши кўп айтилмоқда. Бундан ташқари Россияликларнинг иқтисодиётга мунособати кўп ҳолларда давлат ижтимоий ҳаражатларининг динамикаси томонидан қарашидадир. Аҳолининг юқори билим даражасини кўллаб-кувватлаш ҳаражатлари иқтисодий ўсиш темпида акс этади. Шу нарса мухимки келгусида бошқарув , мудофаа, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, худудий бюджетларга дотациялар бериш ҳаражатларини қисқартиришга, ушбу сохаларда радикал ислохотлар ўтказмасдан эришиб бўлмайди. Ушбу ислоҳотларни ўтказиш ҳам ўз навбатида бюджет маблағларини талаб қилади.
Давлат мажбуриятлари ҳаражатларини қисқартириш имкониятларига, 1993 йилда Конституцияга киритилган хокимият институтларини шакллантириш механизми жиддий таъсир қилади. Кучли президентлик республиканинг асосий вазифаларидан бири қонун чиқарувчиларнинг фаоллигини оммавий ва умумий чегаралашдир. Аммо Давлат бошқаруви билан боғлиқсизлик хукуматни нафакат оммавийлигини чегаралади, балки депутатларни қулай ва ютказмайдиган вазиятга туширди, бунда парламент ижтимоий иқтисодий йўналишни натижалари бўйича жавобгарликни зиммасига олмайди. Айниқса ушбу ноқулай вазият Республика бюджетининг Давлат хукуматидан ўтишида яққалроқ намоён бўлади.
Ҳаражатларни даромадлардан ошиши бюджет тақчиллигига олиб келади. Собиқ Совет Иттифоқи даврида 1986 йилдаёк жахон бозорида нефтга бўлган нархнинг тушиши ва “тезлаштириш” ( иқтисодий ўсишни жонлантиришга йўналтирилган ислоҳотлар) сиёсатига капитал жамғариш натижасида бюджет тақчиллиги ўсган эди. 1985-1989 йилларда бюджет тақчиллиги ЯИМга нисбатан 2 фоиздан 9 фоизга ўсди. Бунда, корхона рахбарларига иш хақини ошириш бўйича чексиз эркинлик берилишига сабабчи бўлган, 1987 йилда қабўл қилинган “ Давлат корхоналари” тўғрисидаги қонун асосан рол ўйнаган. Бунинг натижасида 1990 йилда ўртача хақиқий иш хақи 1987 йилдагидан 27 % кўп эди. Иш хақининг ўсиши давлат бюджетининг дотациялари ва банкнинг имтиёзли кредитлари ҳисобидан қопланган эди.
Бошқа ҳоллар тенг бўлган шароитда, бюджет дефицити вужудга келишининг энг умумий сабаблари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин:
иқтисодиётни ривожлантириш учун йирик давлат капитал қуйилмаларини амалга оширишнинг зарурлиги;
фавқулодда ҳодисаларнинг мавжудлиги;
иқтисодиётдаги таназзулли (кризисли) ҳолатлар ва унинг емирилиши;
молия-кредит алоқаларининг етарли даражада самарали эмаслиги;
ҳукумат томонидан мамлакатдаги молиявий ҳолат устидан етарли даражада назорат қила олмаслик;
ижтимоий ишлаб чиқаришнинг нисбатан паст даражада самарадорлиги;
ташқи иқтисодий алоқаларнинг нисбатан кам натижалилиги;
бюджет харажатларининг нооқилона таркибий тузилиши (структураси);
мамлакат миқёсида мавжуд бўлмаган маблағлар ҳисобидан яшашга интилиш;
йирик давлат инвестицияларини амалга ошириш амалиё-тининг мавжудлиги;
ҳарбий харажатлар даражасининг нисбатан катталиги;
ички реал имкониятни етарли даражада инобатга олмаган ҳолда бошқа мамлакатларга ёрдам берилиши;
давлатга иқтисодиёт ва социал соҳани ривожлантиришга стимул сифатида фойдаланиш имконини бермайдиган ва етарли даражада самарали бўлмаган бюджет механизмининг мавжудлиги;
