|
6.Давлат молия тизимида давлат қарзларини шакллантириш ва бошқаришнинг истиқболли йўллари
Ушбу масала бўйича таклифлар ишлаб чиқишда давлат қарзларини бошқаруви амалга ошириладиган вазиятнинг мураккаблиги тўла ҳисобга олинади ва қуйидагиларни акс эттиради – ҳозирги иқтисодий шароитлар давлат бюджетини хроник тақчилликларини бартараф этишни қийинлаштиради. Давлат қимматбаҳо қоғозларини жойлаштирувчилар бозорнинг мавжуд эканлиги чуқур илдиз отган даврига ишончсизлик юқоридаги каби бозорларни ривожланишига тўсиқ бўлади Марказий банк паст фоиз ставкалари билан кредитлар беришга тайер Молия вазирлигида давлат қарзлари бошқармаси функциялари етарли даражада ривожланмаган. Юқоридаги ҳолатлар Марказий банк томонидан системали равишда тақчилликни молиялаштиришга олиб келади ва бу холатда пул кредит эмиссияси усиши назоратини қийинлаштиради. Юқоридагилар натижасида инфляция қўшимча ноаниқликларни келтириб чиқаради. Қачонки фоиз ставкалари тартибга солинадиган шароитда Собиқ (купгина СНГ) давлатлари каби бу марказий банк кредитларини келгусида арзонлашувига олиб келади. Бу каби холатлар натижасида парочний круг юзага келади. Бу вазиятни бартараф қилиш учун бюджет тақчиллигини молиялаштиришнинг шундай шаклларини ривожлантириш керакки бунда улар пул кредит эмиссиясига мослашмаган бўлиши лозим бу эса давлатни қимматбаҳо қоғозларининг ривожланганлигини билдиради.
Асосий сиёсий қарорлар аввалги СССР тажрибаси пастда кўрсатилган тўртта мухим сиёсий қарорни мураккаб эканлигини кўрсатади .
Умумий лимитни давлат қарзи сўммаси бўйича белгилаш бюджетдаги тақчилликни чеклаш билан тенг бўлади. Одатда давлат қарзини чеклашда йиллик бюджет қонуни парламент томонидан белгиланади. Лекин айрим мамлакатларда бошқа вариантлар ҳам кулланилмоқда, яъни налоговой бюджетной сфераларни қайта қуришда ўрта ва тез программалар амалга оширилаяпти. Давлатни умумий қарзи ўсишида махсус доимий нормал хусусий низомларни қўллаш кўриб чиқилмоқдаки бу эса йиллик бюджет ориентирларини тузишни таъминлайди. СССР шу методни тарафдори. Марказий банкларни ўзлаштиришдаги аник лимитлар.
Умумий размердаги давлат қарзларини кузатиш, таъминлаш, чегаралаш сиёсий сабабларга кўра тўғри келмай қолса, марказий банкларга белгиланган лимит сўммаларини кредитлар йўли билан амалга ошириш мумкин. Кўпгина мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики марказий банкларда давлат кредитларидан фойдаланиш чегаралари йўклиги инфляцияланмаган пулли кредит сиёсатни ўтказишда ғов бўлмокда. Агар шунингдек давлат қарзининг умумий чегара сўммаси бўлса, кредит лимитлари марказий банкларда умумий чеклаш йўли билан амалга оширилади, бу эса давлат қимматбаҳо қоғозларини ҳокимият томонидан сотувга чиқаришни тезлаштириш мақсадида. Ўхшаш лимит шундай бўлиши керак:
марказий банкларга кредитни кенгайтириш, мустақил давлат ташкилотлари ёки бюджетга кирмаган фондлар орқали;
орган хокимияти билан муносабатни куллаш еки молиявий тартибни мустахкамлаш учун маҳаллий орган хокимият суди марказий банкларга ута каттик тартибни назарга тутиш керак, яъни урнатиш керак;
Банк суд корхоналари марказий банкларни рефинансировалашда каттик чеклаш (чегара)лар киритиш, яъни давлат ҳаражатларини еки давлатдан ўзлаштиришни алмаштириш мумкин бўлсин;
Марказий банкларни қимматбахо қоғозлар билан тезлаштиришни ман қилиш, чунки давлатнинг кимматбахо қоғозларини сотувга чиқаришда паст миқдордаги ставкалар (нормалар) марказий банкда давлат томонидан ўзлаштириш хажмини оширишга олиб келади, бу эса пуллик редит эмиссияларини усишига имкон беради (шароит яратади) натижада (қоғоз пулларнинг) кадрсизланишига ва нормаларнинг усишига олиб келади. Бу холатдан чикиб кетишга бошка умумий сабаблар ҳам бўлиши мумкин, лекин экономикада бошка нормаларни куллашда давлатнинг қимматбахо қоғозларига қўйилган нормалари асос бўла олмайди. Чунки давлат бошкармаларига хеч кандай енгиллик ва фойда бермайди. Бу холат бозор маблағларини ўстиришни ҳам мураккаблаштиради. Марказий банкдаги фойдани тақсимлаш бўйича келишиш (битим тузиш) Марказий банкдаги фойдалар давлат бюджетига ўтиши керак;
Россия ва собиқ СССР нинг Россияга ўтган ташқи қарзлари.
1997 йилда ички давлат қарзи ЯИМга нисбатан 27,0% ни, 1998 йилда 19,0%ни ва 1999 йилда ташқи қарзнинг энг юқори миқдори 167,0млрд доллар миқдорида аниқланди.
1998 йилда Россия ташқи қарз бўйича 4,5 млрд доллар миқдорида тўлаш керак эди. Келгуси йилларда ташқи қарзнинг қоплаш ва унга хизмат қилиш миқдори бутун федерал бюджетга таққослаш даражасига етди. 1999 йилда ташқи қарз бўйича 17,5млрд доллар, 2015 йилгача ҳар йили 12-15мирд доллар тўлаш керак бўлади. У ҳам бошқа қарз олинилган тақдирда. Бу тахминан 1998 йил ЯИМга нисбатан 10% фоиз ёки федерал бюджетнинг ярмига тенг келади.
Қуйидаги жадвалдан Россиянинг 1992-1998 йиллардаги ташқи қарзлар миқдорини ва уларнинг ушбу йилларда ЯИМга нисбатан фоизда тўланишини кўришимиз мумкин. Россия давлатининг ташки карз микдори йилдан-йилга ўтганда купайиб борган. Бу эса Россия давлати учун жуда салбий холдир. Ташқи қарзларнинг кўпайиб бориши Хукумат инқирозига олиб келиши мумин.
13-жадвал.
Do'stlaringiz bilan baham: |
