Молия” кафедраси ҳ.Ҳ. Имомов “давлат қарзларини бошқариш” фани бўйича

5. Давлат бюджети тақчиллигини қисқартириш бўйича ривожланган мамлакатлар тажрибаси.

Бюджет тақчиллилигини қисқартириш бўйича ривожланган мамлакатлар тажрибаси. Бу параграфда биз асосий эътиборни ривожланган мамлакатлар бюджетидаги тақчиллилик ва уни қисқартириш йўллари, инфляция ва давлат қарзи масалаларига қаратамиз.

Давлат ўз қарзларини қандай тўлайди?
Масалан, Америка Қўшма Штатлари ўзининг кончилик ҳаражатларини федерал захира банкининг чеклари билан тўғридан-тўғри тўлайди¹³. Федерал ҳукумат ҳисобида пул бўлиши керак, агарки у чек орқали пул тўламокчи бўлса. Ҳаражатларни қоплаш учун Солиқ тушумлари етмай қолса, Ғазна (Казначейство) қарз олишга мажбур бўлади. Ғазна қарзлари, давлат қарзларини эмиссиясини билдиради. Яъни бу қарз аҳолига, ёки Марказий Банкга сотилади. Қўшма Штатларда камдан-кам ҳолларда ҳазна ўз қимматбаҳо қоғозларини тўғридан-тўғри ФЗТ (федерал захира тизими)га сотади, аммо аксари ривожланаётган мамлакатларда тақчиллиликни молиялаштириш Марказий Банк қарзи шаклини олади, яъни инфляцион молиялаштириш. Ғазнанинг Марказий Банкдан бюджет тақчиллилигини молиялаштириш учун қарз олиши пулли молиялаштириш дейилади. Пулли молиялаштиришда Марказий Банк Ғазна заёмларининг маълум қисмини сотиб олади.
Пулли ва қарзли молиялаштириш ўртасидаги асосий фарқ шундаки, биринчи ҳолатда, Марказий Банк "Кучли пул"ларни ҳосил қилади. ҳукумат тақчиллилик каби. Баъзи ҳолларда ижобий қолдиққа ҳам эга бўлади. Бундай ҳолатларда ҳукумат облигация сотиш, ёки пул массаси ҳажмини оширмасдан, балки мавжуд қарзларни қисқартиради ва "кучли" пуллар таклифини пасайтиради. Кўпгина мамлакатларда давлат секторини бутунлигича, Ғазна ва Марказий Банк ҳаракатларини бир-биридан ажратмасдан олиб қаралади. Аммо АҚШда ФЗТ сезиларни кучга ва мустақилликка эга. ФЗТ одатда Ғазнадан қарздорлик облигацияларини тўғридан-тўғри сотиб олмайди ва юқорида айтиб
Агар бюджет тақчиллик билан бажарилса, қарз ошади, ижобий қолдик мавжуд бўлганда эса, давлат қарзи қисқаради.
Бу жадвалда 1960-1989 йиллар оралиЁида АҚШда давлат ҳаражатлари, даромадлари ва бюджет тақчиллиги акс этган. Жадвалдан шу нарса кўринадики, тақчилликни асосий сабаби, ҳаражатларнинг кескин ортиши ва солиқ тушимларининг нисбатан ўзгаришсиз қолишидир. Ҳаражатлар ўсишига асосий таъсир этувчи. компонент эса, фоиз тўловларининг ўсиб боришидир.