Молия” кафедраси ҳ.Ҳ. Имомов “давлат қарзларини бошқариш” фани бўйича

Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети 1997-1999 йиллардаги ҳолати.
млн. сўм

	1997 йил		1998 йил			1999 йил
	Режа	Ҳақиқатда	Режа	Ҳақиқатда	Режа		Ҳақиқатда
ЯИМ	950646,7	987400,0	123800,0	1358781	-		1942109
Даромадлар	289236,8	294000,0	399552,7	440140	-		611897
Ҳаражатлар	317756,2	317800,0	437769,5	472244	-		637548
Бюджет Тақчиллиги	28519,4	23800,0	38216,8	28500	-		17654
ЯИМга нисбатан % ҳисобида	3,0%	1,7%	3,1%	2,1%	-		1,7%

Ушбу келтирилган жадвалда бюджет тақчиллигини 1997-98-99 йиллардаги ҳолатини кўриш мумкин. Бюджет тақчиллигининг миқдори жахон тажрибасидан келиб чиққан холда ЯИМга нисбатан фоизи кўпайиб кетмаган ва аксинча 1999 йилга келиб 1.7 фоизга тушган.

Бўлардан хулоса қилиб айтиш керакки, бюджет тақчиллигини хосил бўлиши ушбу холлар натижасида бўлиши мумкин:
1. Тақчилликнинг сабаби иқтисодиётни ривожлантиришнинг амалга ошириш учун давлат кредит қуйилмалар бўлиши мумкун. Бундай ҳолатда тақчиллик жамият жараёнларнинг крезис оқимларини эмас балки иқтисодий конюктурани давлат бошқаришни жамият ишлаб чиқариш структурасини силжишларни таъминлашни англатади.
2. Тақчилликлар иқтисодиётда йирик стихияларда ва бошқа мунособатларда пайдо бўлади. Оддий резервларнинг етишмаслигидан ва бошқа турдаги манбалар керак бўлганда.
3. Тақчиллик иқтисодиётда кризис мунособатларни акс эттиради, унинг бузилиши самарасизлик молиявий кредит алоқаларнинг самарасизлиги, хукуматнинг мамлакатдаги молиявий ахволни назорат остида олишда кучсизлик килганлигини билдиради.


5. Давлат бюджети тақчиллиги тўғрисида концепциялар.
Давлат бюджети тақчиллиги ва давлат қарзини кўриб чиқишга кириш учун ушбу терминларга таъриф берамиз:
Давлат бюджети тақчиллиги - бу давлат томонидан маълум бир давр давомида яъни бюджет йилида амалга оширилган ҳаражатларнинг даромадлардан ортиб кетиши;
Давлат қарзи - бу давлат бюджетининг барча ижобий қолдиқлари (сальдо) дан мамлакатда ҳосил бўлган барча тақчиллик айириб ташланган холдаги умумий жамлама сўммасидир.
Давлат қарзи ва айниқса бюджет тақчиллиги 80-йиллардаги жахон иқтисодий сиёсатининг асосий тамойили бўлиб қолди, қачонки йилдан йилга давлатлар томонидан ЯММнинг 3;4 фоизига ташкил қиладиган улкан миқдорда қарзлар олишга тўғри келди, давлат қарзи эса йиллик миллий маҳсулотнинг ярмини ташкил қилди. Бугунги кунда Давлат бюджети тақчилликлари одатий бўлиб қолди, тақчилликсиз бюджетлар деярли йўқ ҳисоб. 80 йилларда пайдо бўлган юз миллиардларда ҳисоблашадиган улкан тақчилликлар агарда солиқларни кўпайтириш ёки давлат қарзларини қисқартириш бўйича ҳеч қандай чоралар кўрилмайдиган бўлса доимий бўлиб қолиш хавфини туғдира бошлади. Улкан бюджет давлат тақчиллик шароитида иқтисодиёт нормал ривожлана олмайди деган кучли хавсирамалар пайдо бўлди.
Иқтисодий назарияда бюджет баланслашган бўлиши лозимми, агар лозим бўлса қай тарзда деган сохада 3 та асосий концепция мавжуд¹¹. Бу кўп томонлама давлатнинг иқтисодий функциялари (вазифалари) билан ва иқтисодиётини тартибга солиш масалаларида ҳамда номукаммал бозор иқтисодиётининг камчиликларини тузатишда давлатга ажратилган ва унинг аҳамияти билан боғлиқ.

1. 
   Ҳар йили баланслаштириладиган бюджет.
   

Ҳар йили баланслаштириладиган бюджет" концепциясига кўра бюджет ҳар йили унинг даромадлари ва ҳаражатларнинг тенглиги асосида тузилиши керак.Лекин, ҳозирги даврда кўпгина иқтисодчилар бир қанча сабабларга кўра бюджетнинг ижобий ва салбий салдосини таминлашни мақсадли деб ҳисоблайдилар. Чунки ҳар йили баланслаштириладиган бюджет иқтисодий крезисларни, сакрашларни (ишсизлкни ва даромадларни пасайишини) Ёмонлаштиради. Бундай шароитда солиқ тишумлари автоматик равишда пасаяди. Бюджетни баланслаштириш учун давлат
1. Солиқ ставкаларини кўтариш

2. 
   Давлат ҳаражатларини камайтириш
   
3. 
   Бу икки усулни қўллашга мажбур бўлади.
   

Бу усуллар ўзининг хусусиятларига кўра тўхтатиб туриш хусусиятига эга. Улар ялпи талабни стимул қилмасдан уни иқтисодда камайтирадилар. Шу билан бирга бюджет инфлацияни тезлаштиради. Иқтисодий ўсиш жараёнида пул даромадлари автоматик равишда ўсади ва солиқ тушумлари ҳам ўсади.Бу учта усулдан ҳар бирини ишлатилиши инфляцияни кучайтиради. Бундан хулоса чиқариш мумкун, ҳар йили баланслаштирилган бюджет иқтисодий бетараф эмас, бундай сиёсат ноциклик сиёсатдир.
Мисол: Айтайлик иқтисодиёт кутилмаганда узоқ даврда ишсизлик ва даромадларни пасайиб кетишга дуч келди. Бундай ҳолатларда солиқ тушумлари ўз-ўзидан қисқариб кетади, ишсизлик бўйича трансферт тўловлари ўсади. Бюджетни баланслаштириш учун давлат (1) ёки солиқ ставкаларини кўтарили лозим (2) ёки давлат ҳаражатларини камайтириш (3) ёки ушбу икки вазияни мужасамлаштириш лозим; лекин ушбу барча чоралар ўз ҳусусиятига кўра чегараловчи (тутиб турувчи) дир; уларнинг ҳар бири (умумий) жамлама талабни рағбатлантирмай янада қисқартиради.
Худди шунга ўхшаш йилма йил баланслаштирадиган бюджет инфляцияни тезлашишини келтириб чиқаради. Инфляция жараёнини пул даромадлари кўтарилиши билан ўз ўзидан солиқ тушумлари ҳам кўпаяди (ўсади) бюджетнинг келгусидаги ортиқчаликни тугатиш учун Ҳукумат ушбу вазиятда ёки (1) солиқ ставкалар ни пасайтири ёки (2) давлат ҳаражатларини оширишни ёки (3) ушбу икки ёндошишни бирлашмасидан фойдланиши лозим шу аниқки ушбу ҳар қайси усулдан фойдланиш иқтисодиётга инфляцион босимни кучайтиради.
Шундай қилиб йилма йил баланслаштирадиган бюджет иқтисодий томондан бетараф (нейтрал) эмас; бундай сиёсат анициклик эмас процикликдир; (қарши циклик эмас циклик сиёсатдир).
Бошқа концепция бюджетни баланслаш заруриятини ҳар йилда эмас, циклик асосида қарайди.

4.