Moliya haqidagi ilmiy nazariyalar

16. O‘zaro fondlar deganda nimani tushunasiz?
Bu o‘rinda «jamg‘arma» so‘zini ishlatmaganimizga xafa bo‘lmang. Chunki “fond” so‘zi o‘zbek tilida ishlatilishi mumkin bo‘lgan xalqaro atamalardan biridir. Moliyaviy vositachilarning asosiylari sifatida banklar, investitsiya va sug‘urta kompaniyalarini ko‘rsatish mumkin. Ularning moliyaviy mahsulotlariga, boshqalar qatorida chek hisobvaraqlari, kreditlar, ipotekalar, o‘zaro fondlar ning qimmatli qog‘ozlari va keng ko‘lamli sug‘urta shartnomalari kiradi. Moliyaviy vositachiga eng oddiy misol sifatida o‘zaro fondni olishimiz mumkin. U ko‘pchilik mayda investorlarning moliyaviy resurslarini birlashtiradi va yig‘ilgan mablag‘larni qimmatli qog‘ozlarga qo‘yadi. Bunday fondlar o‘z operatsiyalari masshtabining kengligi tufayli qimmatli qog‘ozlar hisobi va savdosida sezilarli darajada tejamkorlikka erishadi va tabiiyki, mijozlarga mablag‘larni qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilishning bevosita fond bozoridagi qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisidan ko‘ra samaraliroq usullarini taklif qiladi.
Bir guruh investorlar tomonidan sotib olinadigan va professional investitsiya kompaniyasi yoki boshqa biror moliya muassasasi tomonidan boshqariladigan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa aktivlarning (birgalikda ular “investitsiya portfeli”, deb ataladigan aktivni tashkil etadilar) tashkiliy shakllantirilgan to‘plami o‘zaro fond (mutual fund), deb ataladi. Bunda har bir mijoz fonddagi har qanday daromad taqsimotida o‘zidagi qimmatli qog‘ozlar miqdoriga proporsional ravishda ma’lum ulushga ega bo‘lish huquqini qo‘lga kiritadi va o‘z ulushini istagan vaqtida bozor bahosida sotishi mumkin. Bunday fondni boshqaradigan kompaniyahar bir investor ixtiyorida qancha miqdorda qimmatli qog‘oz borligini va u fond qoidalariga muvofiq olingan daromadning qancha qismini qayta investitsiya qilishini nazorat qiladi. O‘zaro fondlar kapital bo‘linishini, hisob olib borilishini va daromad qayta investitsiya qilinishini, shuningdek, mablag‘lar va risklar diversifikatsiya qilinishi uchun samarali mablag‘larni ta’minlaydi. O‘zaro fondlarning ikkita asosiy turi mavjud: ochiq va yopiq. Ochiq turdagi o‘zaro fondlar o‘zlari emissiya qilgan aksiyalarni bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosi (NAV – net asset value) bo‘yicha sotish va sotib olish majburiyatini o‘z zimmalariga oladilar. NAV ko‘rsatkichini hisoblab chiqish uchun fond portfelidagi barcha qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymati ular muomalaga chiqargan barcha aksiyalar soniga bo‘linadi. Oxirgi ko‘rsatkich ochiq turdagi fondlarda uning ishtirokchilari fondning yangi aksiyalarini sotib olishlari va eskilarini sotishlari sayin har kuni o‘zgarib turadi. Yopiq turdagi fondlar bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosi bo‘yicha o‘z aksiyalarini sotmaydilar va emissiya qilmaydilar. Bunday fondlarning aksiyalari boshqa oddiy aksiyalar singari brokerlar orqali sotiladi va ularning bahosi bir aksiya hisobidan sof aktivlar bahosidan farq qiladi.

17. Kredit uyushmalari deganda nimani tushunasiz va uni oddiy banklardan qanday farqli jihatlari mavjud? збекистон Республикасининг "Кредит уюшмалари тўғрисида"ги Қонунига мувофиқ, жисмоний ҳамда юридик шахслар томонидан ихтиёрий тенг ҳуқуқли аъзолик асосида кредитлар бериш ва бошқа молиявий хизматлар кўрсатиш мақсадида тузиладиган кредит ташкилоти кредит уюшмаси деб эътироф этилади. Кенгроқ маънода кредит уюшмаси деганда маблағлар жамғариш ва ўзаро кредитлаш учун жисмоний ҳамда юридик шахсларнинг маблағларини бирлаштирувчи, бундай хизматларни фақат ўз аъзоларига кўрсатувчи кооператив молиявий ташкилот тушунилади. Кредит уюшмаларининг асосий вазифаси - аҳолига молиявий хизматлар кўрсатилишини таъминлашдан иборат. Кредит уюшмалари иқтисодий воситачи вазифасини бажариш билан бир қаторда, ўз аъзоларини ўқитиб-ўргатиш ва уларнинг молиявий саводхонлигини ошириш устида ҳам фаол иш олиб боради, уларга кредитларни тежаш ва улардан оқилона фойдаланишни ўргатади. Кредит уюшмаларининг вужудга келиш тарихи Кредит уюшмаси илк бор 19-аср ўрталарида Европа мамлакатларида кенг тарқалган кредит кооперациясининг алоҳида шаклидир. Илк молиявий кооператив 1844 йил Рочдейл шаҳри (Англия)даги тўқимачилик корхоналарининг ишчилари томонидан ташкил этилган. 19-асрнинг 60-йилларида матлубот ғоясини Германия ва Австрияда Фридрих Райффайзен ва Германом Шульце-Делич рўёбга чиқарди. Улар матлубот ҳаракатининг шаклланишида катта рол ўйнади ва кредит уюшмаларининг иш принциплари кенг тарқалишига имконият яратди. Райффайзен қишлоқ хўжалик кредит кассаларига асос солди. Бу кассалар айни вақтда ўз аъзоларининг манфаатларида савдо фаолиятини ҳам олиб борарди (товар функцияларига эга бўлган кредит кооперативлари). Х. Шульце-Делич фаолияти аввало ноқишлоқ хўжалик соҳасида банд бўлган кичик тадбиркорлар ва ҳунармандларга хизмат кўрсатиш учун кредит кооперативлари ташкил этиш билан боғлиқ эди. 20-аср бошида кредит уюшмалари Европанинг бошқа мамлакатларида ва АҚШда пайдо бўлди. Бугунги кунда кредит уюшмалари мазкур мамлакатлар аҳолиси учун энг оммавий молиявий ташкилотлар ҳисобланади. Кредит уюшмалари АҚШ, Канада, Ирландия, Австралия, Жанубий Корея, Тайвань ва бошқа бир қанча мамлакатларда айниқса кенг тарқалган.Кредит уюшмалари ва банклар ўртасидаги фарқ нимада? Кредит уюшмаси - бу банклардаги сингари капиталлар бирлашувидан эмас, балки одамлар бирлашмасидан иборат молиявий кооперативдир. Банк хизматларидан мижозларнинг чекланмаган доираси фойдаланади. Банклардан фарқли ўлароқ, кредит уюшмалари ўз фаолиятини шахсларнинг муайян доираси билан чеклайди, яъни кредит уюшмаси хизматларидан фақат унинг аъзолари фойдаланиши мумкин. Банкларда мулк асосан муайян шахслар (акциядорлар) қўлида жамланади, бу банк фаолиятини бир неча йирик мулкдор томонидан назорат қилиш имконини беради. Кредит уюшмасининг ҳамма аъзолари унинг мулкдорлари ҳисобланади. Улар кредит уюшмаси фондига қўшган ҳиссалари миқдоридан қатъи назар, қарорлар қабул қилишда, уюшмани бошқаришда иштирок этишда ва унинг фаолияти устидан назорат олиб боришда тенг ҳуқуқлардан фойдаланади (бир киши - бир овоз). Банк фаолиятининг мақсади аксарият ҳолларда даромад олишдан иборат. Кредит уюшмасининг фаолияти эса аввало молиявий хизматлар кўрсатиш орқали ўз аъзоларининг эхтиёжларини қондиришга йўналтирилади, шу боис даромад олиш кредит уюшмаси учун асосий мақсад ҳисобланмайди. Кредит уюшмалари ўз фаолияти натижасида олинган даромадни ўз иштирокчиларига дивидендлар тарзида, шунингдек хизматлар сифатини ошириш ва уларнинг турларини кўпайтириш ёки берилаётган кредит ресурсларининг қийматини камайтириш йўли билан қайтарадилар.Кредит уюшмаси қандай йўл билан даромад олади? Кредит уюшмаси даромадининг бир неча манбаи мавжуд: кредит уюшмаси аъзоларига берилган кредитлар бўйича тўланадиган фоизлар кредит уюшмаси амалга оширган инвестициялар бўйича тўланадиган фоизлар кўрсатилган хизматлар учун воситачилик ҳақи
18 .Investitsion banklar deganda nimani tushuniladi?
Investitsion banklar (investment banks) – bu shunday firmalarki, ularning asosiy vazifasi xususiy kompaniyalar, hukumat va boshqa tashkilotlarga o‘z faoliyatini moliyalashtirish uchun zarur mablag‘larni jalb qilishda yordam berishdan iborat. Shu maqsadda investitsion banklar o‘z mijozlarining qimmatli qog‘ozlari chiqarilishini tashkil etadilar. Bundan tashqari ular ba’zida hatto firmalar qo‘shilishiga yoki bitta firma boshqasi tomonidan “yutib yuborilishi”ga ta’sir ko‘rsatadilar (imkoniyat yaratadilar). Investitsion banklar ko‘pincha anderrayting yoki o‘zlari bozorda joylashtiradigan qimmatli qog‘ozlarga obuna bilan shug‘ullanadilar. Anderrayting mohiyatan emitent uchun o‘ziga xos sug‘urta hisoblanadi, chunki investitsion bank emitentning chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarini kafolatli joylashtirish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Agar qimmatli qog‘ozlar tashqi investor tomonidan sotib olinmasa, u holda investitsion bank shu qimmatli qog‘ozlarni emitentdan oldindan belgilangan narxda, ya’ni kafolatlangan narxda sotib oladi

19. Moliyaviy bozorlar nima?
Oddiy usulda biz moliyaviy bozorlar qanday ekanligini aytadigan bo’lsak, aktivlar sotib olinadigan va sotiladigan jismoniy yoki virtual joylar. Biroq, bu aktivlarni haqiqatan ham kundalik mahsulotlar va tovarlar yoki xizmatlar deb tushunish mumkin emas. Ya'ni, moliya bozori sabzavot yoki kiyim-kechak sotadigan odamlarni talab qiladiganlar bilan birlashtirish uchun javobgar emas, aksincha boshqa turdagi aktivlarga, masalan, qimmatli qog'ozlar, mahsulotlar va / yoki moliyaviy vositalarga e'tibor qaratadi .Ilgari, moliya bozorlari oilalar xohlagan jamg'armalar va kompaniyalar berishi mumkin
bo'lgan sarmoyalar hamda davlatlarni moliyalashtirish o'rtasida munosabatlar izlanadigan aniq joylarda sodir bo'lgan. Endi bu juda oddiy, chunki u telematik platformalar orqali
amalga oshiriladi, shuning uchun ulanish uchun faqat kompyuter yoki mobil qurilma kerak bo'ladi. Ularni ishlatish va olib boradigan faoliyati tufayli ular tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Bunday holda, eng katta vakolatga ega bo'lgan tashkilot - bu markaziy bank, masalan, Ispaniya banki yoki Qimmatli qog'ozlar bozori milliy komissiyasi (CNMV).Endi moliya bozorlar nima maqsadda zarur bo’lishini aytadigan bo’lsak, ular odamlar o'zlarining pullarini yaxshi ish haqi evaziga sarmoyalashadi va buning evaziga kompaniyalar ishlashlari va o'z navbatida ko'proq sarmoyalar kiritishlari uchun pul olishadi bu ularga hamma uchun foydali natijalarni beradi.Shuning uchun moliya bozorlari faoliyati doimo talab va taklif qonuni bilan boshqariladi.Endi, bu asosiy funktsiya bo'lsa-da, sotuvchilar va xaridorlarni aloqada bo'lish ular amalga oshiradigan yagona narsa emas. Quyidagi kabi ko'proq funktsiyalar mavjud: • Narx aktivlari. • Aktivlarga likvidlik bering. • Vositachilik xarajatlarini, shuningdek muddatlarni kamaytiring. Ana endi, bu bozorning xususiyatlariga to’xtaladigan bo’ lsak, moliya bozorlari belgilaydigan ko'plab saralash bosqichlari mavjud. Ammo, asosan, ular ichida beshta asosiy xususiyat mavjud: • Moslashuvchanligi: ular talab va taklif qonunida yuz beradigan uzluksiz o'zgarishlarga moslashishga qodir ekanliklari ma'nosida. • Erkinlik: chunki moliyaviy aktivlarni sotib olishda ham, sotishda ham (har birining bitim bilan yuzma-yuz bo'lish imkoniyatidan tashqari) to'siqlar mavjud emas. • Genlik: chunki biz bozor haqida gapiramiz, unda aktivlar hajmi qancha ko'p bo'lsa, shuncha katta bo'ladi. • Chuqurlik: Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, u aktivlarda qanchalik ko'p bo'lsa, sotuvlar soni ko'payadi va u erda ko'proq odamlar va kompaniyalar joylashadi. • Shaffoflik: chunki siz faoliyat yuritmoqchi bo'lgan moliya bozori to'g'risida ma'lumotni osongina olishingiz mumkin. Moliya bozorlarining turlari Moliyaviy bozorlarni tasniflash oson, ammo buning natijasida har xil o'lchovlarga ko'ra har xil turlar mavjud. Masalan, taxminan: • Birlamchi moliyaviy bozorlar: Shuningdek, ular emissiya deb ataladi, ular qimmatli qog'ozlar chiqariladigan joy, masalan, davlat qarzlari, korporativ obligatsiyalar va boshqalar. • Ikkilamchi bozorlar: shuningdek, muzokara deb nomlangan. Ularda birlamchi bozorning bir qismi bo'lgan moliyaviy aktivlarni sotish amalga oshiriladi. Eng yaxshi tanilganlaridan biri bu fond bozori, ammo yana yangitdan boshlanadigan ko'plab narsalar mavjud. Endi biz moliyaviy bozorlarni investitsiya vaqtiga qarab tasniflasak, quyidagilarni topamiz: • Pul bozori: bu qisqa muddatli aktivlarga qaratilgan (muddati 12-18 oydan kam). • Kapital bozori: uzoq muddatli moliyaviy aktivlar uchun. Eng yaxshi ma'lum bo'lgan aktsiyalar, doimiy daromad yoki moliyaviy sanab chiqing. Bundan tashqari, ko'proq bo'lingan tasnif bizga quyidagi bozorlarni ham beradi: • Xom ashyo. • Valyuta. Ushbu holatlarda eng yaxshisi - bu Forex. • Moliyaviy derivativlar, bu erda moliyaviy fyuchers yoki moliyaviy imkoniyatlar kabi uyushgan bozorlarni topasiz; yoki uyushmagan. • Naqd pul. • Sug'urta. • Banklararo. • Kripto-valyuta bozori. Hozir eng tez rivojlanayotgan narsalardan biri bu mavjud bo'lgan turli xil kripto-valyutalardir. Va nihoyat, aynan nima uchun moliyaviy bozorlarida savdo qilish murakkabligi ga to’Moliyaviyxtaladigan bo’lsak, moliyaviy bozorlar, ayniqsa ularning ba'zilari, masalan, kripto-valyuta yoki fond bozori yoki qimmatli qog'ozlar, ularga pul qo'yishga qaror qilganlarning ko'plari uchun juda jozibali. Biroq, bu mumkin bo'lgan xavf ekanligini unutmaslik kerak.Chunki narxlar tebranishi mavjud, chunki ular talab va taklif qonuni bilan boshqariladi va mamlakatlar va ularning iqtisodiyoti sharoitlari ushbu bozorlarga ta'sir qiladi, qo'yilgan narxlar va investitsiyalar yakunlanishi yoki tushishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, siz ko'p pul topishingiz yoki ko'p narsalarni yoqotishingiz mumkin.Umuman olganda, moliyaviy aktivning o'zgaruvchanligi qanchalik baland bo'lsa, shuncha ko'p yo'qotishi mumkin; ammo, shu bilan birga, foyda ham yuqori bo'lishi mumkin. Shu sababli ko'pchilik orzu qilgan o'sha "xazina" ni qidirishda tavakkal qiladi. Muammo shundaki, agar siz qo'rg'oshin bilan yurmasangiz, narsalar juda xavfli bo'lishi mumkin. Buning uchun a bo'lishi kerak yuzaga kelishi mumkin bo'lgan inqirozlarni kutish uchun u faoliyat ko'rsatadigan moliyaviy bozorda yaxshi tayyorgarlik yaxshi savdo imkoniyatlari paydo bo'ladi yoki keladi.


20. Global moliya bozorlari. Moliya bozori moliyaviy aktivlar ko'rib chiqiladigan bozordir. Globallashuv natijasida iqtisodiyotning iqtisodiyotlari milliy bozorlarida moliyalashtirish imkoniyatlari bilan cheklanib qolmaydi va investorlar o'z mamlakatlariga va chet elga investitsiyalar uchun ob'ektlarni tanlash imkoniyatiga ega emaslar. Shu sababli, zamonaviy global moliyaviy bozorda iqtisodiy mohiyatidagi moliyaviy bozorda mamlakatlar, mintaqalar, tarmoqlar va yakka tartibdagi tadbirkorlik sub'ektlari o'rtasidagi moliyaviy resurslarning raqobat bazasini jamlash va qayta taqsimlash mexanizmi. Natijada, yuzaga keling iqtisodiy aloqalar kredit resurslarini xalqaro miqyosda to'lash, shoshilinchlik va to'lovlar bo'yicha kredit resurslari bilan ta'minlash uchun kreditorlar va qarz oluvchilar o'rtasida kredit resurslarini taqdim etish. Shunday qilib, global moliya bozori tomonidan amalga oshirilgan funktsiyalar milliy moliya bozorlari funktsiyalarini davom ettirish va ishlab chiqishdir. Amaliy nuqtai nazardan, global moliya bozori moliyaviy resurslar va boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari tizimi orqali moliyaviy resurslar tizimi orqali bank va boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari tizimi orqali qayta taqsimlanishini ta'minlaydigan milliy va aslida xalqaro moliyaviy bozorlar sifatida ko'rish mumkin. Shu bilan birga, zamonaviy global moliya
bozori milliy va xalqaro bozorlarning oddiy mexanik miqdori emas, ammo ular orasida mavjud bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri va teskari iqtisodiy aloqalarni hisobga olgan holda kompleks va teskari iqtisodiy aloqalarning butun tizimini hisobga oladi. Umuman olganda, odatda kapitalning o'zaro to'lib toshgan jarayoni yagona valyuta savdo tizimining shakllanishiga, fond indekslarining nisbati va shu asosda global moliyaviy bozorning yangi segmentlarining shakllanishiga olib keladi. Bundan tashqari, global moliyaviy bozorning har bir segmentlari unga murojaat qiladigan va stolda keltirilgan turli mezonlarga muvofiq, shuningdek, qo'llaniladigan turli mezonlarga muvofiq tasniflanadi. Umuman olganda, global moliya bozorining rivojlanish dinamikasi uning hajmining jadal o'sishi, ishtirokchilar, operatsiyalar va hududlar sonining tez o'sishi bilan ajralib turadi.