Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Diller bо‘lsa, qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisini о‘zining nomidan va о‘z hisobidan
amalga oshiradi. Diller faqat xо‘jalik sub’yekti bо‘lishi mumkin.
Dyepozitariy bо‘lib qimmatli qog’ozlar syertifikatini saqlovchi yoki ularning hisobini, 
о‘о‘ldan о‘о‘lga о‘tishini hisobini Yurituvchi xо‘jalik sub’yektidir.
Ryegistrator yoki ryeyestr Yurituvchi-qimmatli qog’ozlar egalarining ryeyestrini Yuritish 
sistyemasini tashkil etuvchi ma’lumotlarni yetkazib berish, saqlash, qayta ishlash,qayd qilish 
faoliyatini Yurituvchi xо‘jalik sub’yekti.
Qimmatli qog’ozlar bozorida tashkilotchi-bu fond birjasidir.
Fond birjasi qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bо‘yicha tashkiliy va doimiy amal qiluvchi 
bozordir. Tashkiliy jihatdan fond birjasi qimmatli qog’ozlar muomalasi bilan Shuyoullanuvchi 
xо‘jalik sub’yekti sifatida namoyon bо‘ladi. 
Qimmatli qog’ozlar muomalasi deyilganda ularning oldi-sotdisi hamda qonuniy kо‘zda 
tutilgan holda ularning egasini almashtirishga olib kyeluvchi boshqa xarakatlar tuShuniladi. 
Birja xо‘jalik sub’yekti sifatida qimmatli qog’ozlar joylashtirishni va ular bilan bitimlar amalga 
oshirishni, hisob kitob informasion xizmatlarini taklif etadi. Fond birjasi birja faoliyatini 
litsenziyalash Nizomi bо‘yicha olingan litsenziya bо‘yicha ish Yuritadi. Fond birjasining 
funksiyasi vaqtincha bо‘sh turgan pul mablag’larini mobilizasiya (jalb qilish) ya’ni qimmatli 
qog’ozlarni sotish orqali, hamda qimmatli qog’ozlarning bozor bahosini о‘rgatishdan iborat. 
Fond birja sifatida qimmatli qog’ozlar bozorida savdoni tashkil etuvchi va boshqa 
faoliyat shakllarini tashkil etmaydigan xо‘jalik sub’yekti tan olinadi.
Fond birjasi notijorat shyerikchiligi natijasida tuziladi. U faqat birja a’zolari о‘rtasida 
savdoni tashkil etadi. Qimmatli qog’ozlar bozorining boshо‘a qatnashchilari birjada 
opyerasiyalarni faqat birja a’zolari vositachiligida amalga oshiradi.
Fond birjasiga qimmatli qog’ozlar bozorining har qanday profyesional qatnashchisi a’zo 
bо‘lishi mumkin. Fond birjasiga a’zo bо‘lib kirish tartibi, undan chiqish, chyetlatish tartibi fond 
birjasi tomonidan hujjatlarga asosan mustaqil hal qilinadi.
Fond birjasi о‘z a’zolarining miqdorini cheklash huquqiga ega.
Birja a’zolarining tyeng huquqli bо‘lmasligi, vaqtincha a’zolik, hamda о‘z о‘rinini 
ijaraga berish, fond birjasining a’zosi bо‘lmagan shaxsga о‘rnini garovga berishga ruxsat 
berilmaydi. 
Fond birjasi quyidagi yig’imlarni olish tartibi va miqdorini mustaqil belgilaydi: 

Birja hisobiga uning a’zolari tomonidan birja bitimlarida qatnashganligi bois olgan 
mukofot summasidan ajratmalarni:

Birja a’zolariga birja kо‘rsatgan hizmatlari uchun olinadigan tо‘lov yig’im va boshqa 
tо‘lovlar miqdorini; 

Birja Ustavi talablarini, birja savdosi о‘oidasini buzganligi uchun undiriladigan
shtraflarning miqdorini: 
Fond birjasi qimmatli qog’ozlarni listingi kiritish, chiqarish tartibini mustaqil belgilaydi.
Fond birjasi о‘z a’zolarini savdo joyi va vaqtini ogoh qilish orqali savdoning erkin va 
ochiq oydin о‘tishini ta’minlashga majbur. Bundan tashо‘ari fond birjasi qimmatli qog’ozlar 
rо‘yxati va qatirovkasini, savdo misiyalarning natijalarini xamda qimmatli qog’ozlar 
tiniо‘lashtirish о‘oidalarini ma’lum qilish majburiyatlariga ega.
Fond birjasi о‘z a’zolarining birja bitimlaridan oladigan mukofot summalarini 
belgilashga haqli emas.
Qimmatli qog’ozlarning samarali investision portfyelini shakllantirish uchun ularning 
xarakterini va mohiyatini, ularni chiqarish va muomilada Yurish, hisobot soliq tortilish va 
boshо‘ sohalarini yaxshi bilish zarur.

---

Qimmatli qog’oz deyilganda. Ushbu xujjatni chiqargan tashkilotda qog’oz egasining 
mulkiy xuquqi yoki qarz xaqi borligini tasdiqlovchi xujjat tuShuniladi.
Qimmatli qog’ozlar kо‘plab belgilariga kо‘ra tasniflanadi.
Amal qilish shakliga kо‘ra: naqd shaklda( qog’oz), naqdsiz shakl (yozuv kо‘rinishida).
Moliyaviy munosabatlar mazmuniga kо‘ra: ulushli qimmatli qog’ozlar, ya’ni mulk 
huquqi munosabatlarini ifodalovchi qarzni ifodalovchi (qarz munosabatlarini). 
Emityen turlari bо‘yicha: davlat qimmatli qog’ozlari va vyerporativ qimmatli qog’ozlar.
Aniq bir egasi bilan aloqa darajasi bо‘yicha: nomli qimmatli qog’ozlar, ya’ni egasining 
nomi yozilgan va taqdim etuvchiga qimmatli qog’ozlar egasining ismi yozilmaydi.
Olinadigan daromad xarakteriga kо‘ra: imtiyozli, oddiy aksiyalarga bо‘linib, birinchisi 
belgilangan foizdan kam daromad olmaydi, ikkinchisi emityentning faoliyat natijasiga kо‘ra 
daromad beradi.
CHiqarish va joylashtirish shakliga kо‘ra: tashqi joylashtirish uchun va ichki 
joylashtirish. 
SHakllantirish yо‘liga kо‘ra: birlamchi qimmatli qog’ozlar, ikkilamchi qimmatli 
qog’ozlar, ya’ni xosilaviy qimmatli qog’ozlar. Investorga tyegishli qimmatli qog’ozlarning jami 
qimmatli qog’ozlar portfyeli deyiladi. Korxona о‘zining qimmatli qog’ozlar investision 
portfyelini shakllantirilayotib kapital о‘о‘yilmasining xafsizligini, daromadliligini, kapital 
о‘sishini va uning likvidligini ta’minlashi kerak.
Qimmatli qog’ozlarga kapital о‘о‘yishning turli talablarini hisob olishiga kо‘ra qimmatli 
qog’ozlarning kuyidagi portfyeli mavjud:
-An’anaviy konsyervativ portfyel. 
-Risklashgan yoki ogressiv portfyel. 
-Qimmatli qog’ozlarning yiYOma (kombinasiyalashgan) portfyeli, u о‘ziga risklashgan 
va an’anaviy portfyel elyemyetlarini о‘abul qiladi.
Qimmatli qog’ozlar portfyelini optimallashtirishning asosiyning prisipi- qо‘yilmalarini 
divyersifikasiyalash
(taqsimlash, bо‘lish) prinsipidir. YA’ni о‘о‘yilmalarni investision sifatiga kо‘ra turli 
qimmatli qog’ozlar о‘rtasida taqsimlash va umumiy yо‘о‘otishlar darajasini kamaytirish, yalpi 
daromadlilikni oshirish. 
Qimmatli qog’ozlarning risklashgan portfyeli odatda 6 oydan kam bо‘lmagan muddatga 
shakllantiriladi. Bunda portfyelga kapital о‘о‘yish riski kompyensasiyalanishi mumkin bо‘lishi 
uchun qarb ekspyertlarining baholashiga kо‘ra о‘о‘yilma hajmi 200-300 ming dollar 
chyegarasida lozim.
Qimmatli qog’ozlarning yig’ma portfyeli kapital qо‘yilma riskini kamaytiradi, biroо‘ bu 
ancha miqdorda mablag’ va kо‘proq muddatni (6 oydan kо‘proq) talab etadi.
An’anaviy konsyervativ klassik kо‘rinishdagi portfyeli korxonaning erkin pul mablag’lari 
va о‘isо‘a muddatli korporativ aksiyalar va obligasiya, davlat qimmatli qog’ozlaridan tashkil 
topadi.
Endi qimmatli turlarini kо‘rib chiqamiz.
Aksiya-bu ulushli qimmatli qog’oz bо‘lib, u egasiga emityentning mol- mulkida ulushi 
borligini, daromad olishni va boshqaruvda ishtirok etish huquqi tasdiо‘lovchi xujjatdir. Aksiyalar 
korporativ qimmatli qog’oz bо‘lib, uni faqat nodavlat korxona tashkilotlari mulomilaga 
chiqarishadi.
Aksiyalarning amal qilish muddati belgilanmagan bо‘lib, uzoqmuddatga chiqariladi va 
ma’lumki u о‘zgaruvchi (suzuvchi) daromad kyeltiradi.
Aksiyalar nomi yozilgan va taqdim etuvchi, oddiy va imtiyozli aksiyalarga bо‘linadi.
Nomi yozilgan aksiyalarda ismi yoziladi, nomi yozilgan aksiyalar xarakati aksiyalar 
ryegistrasiya kitobida qayd qilinadi.
Taqdim etiluvchi aksiyalar egasi haqida ma’lumotga ega emas. Bunday ma’lumot
aksiyalarini ryegistrasiya kitobidan umumiy soni qayd etiladi.

---

Imtiyozli aksiyalar egasiga dividyend olishda oddiy aksiya egasiga nisbatan imtiyoz 
beriladi. Ular bо‘yicha dividyendlar aksiyanyerlik jamiyatining faoliyat natijasidan qatiiy nazar
qatiiy belgilangan foiz shaklida beriladi.
Aksiyalar о‘z egasiga sarf qilingan mablag’larning qaytarilishini kafolatlaydi va Shu 
bois riskli investisiya ob’yektlariga ta’luо‘li.
Aksiyalarning investision jalb qilinuvchanligi Shundan iboratki, mumkin bо‘lgan pul 
mablag’lari yо‘qotilishi Yuqori daromad olish imkoniyati bilan kompyensasiyalanadi. Bu 
holatni baholash uchun dividyend kapitalini о‘rtacha foiz stavkasini (banklarning) bilan 
taqо‘oslash kifoya. Agar dividyend stavkasi dyepozitlar bо‘yicha foiz stavkasidan katta bо‘lsa, 
aksiyani sotib olish maqsadga muvofiо‘.
Oddiy aksiyalar portfyelini shakllantirishda investor bir qancha noaniqliklarni bosib 
о‘tishi lozim. Bular:

Oldindan emityentning bо‘lajak Moliyaviy ahvoli aniqmasligi: 

Oldindan aksiyalar bо‘yicha olinadigan dividyend summasi va vaqti ma’lum emas;

Qimmatli qog’ozga investisiya qilishdan oldin risk darajasi ma’lum emas; 

Aksiyalarga mablag’larni investisiya qilishda noaniqliklarni bartaraf qilish uchun 
bozor xо‘jalik Yuritilishi nazariyatsi va amaliyoti ularning qimmatini baholashda ma’lum bir 
yondashish yо‘llarini ishlab chiqdi. Bular : 

Sof foyda kapitalizasiya qilish myetodi; 

Dividyendlarni kapitalizasiya qilish myetodi; 

Aksiya qiymatini aniqlashning eng oddiy formulasi daromadni kapitalizasiya qilish - 
bu yerda kyelgusi daromad (bitta aksiyaga tо‘g’ri kyeladigan foydaning haqiо‘iy о‘iymati). 

Kutilayotgan (davrga tо‘g’ri kyeluvchi о‘rtacha )bо‘lajak aksiyaga sof foyda;

Kapitalizasiya normasi yoki risk normasi; 
Obligasiya-muddatli qimmatli qog’oz bо‘lib, u egasi bilan emityent о‘rtasidagi qarz 
munosabatini tasdiо‘laydi va u bir yilga yoki undan ortiо‘ muddatga chiqariladi.
U davlat tomonidan, uning turli boshqarmalari, organlari tarafidan chiqarilishi, 
korxonalar va tashkilotlar tomonidan chiqarilishi mumkin. Qarz shartlarida kо‘rsatilgan muddat 
yetib kyelganidan sо‘ng obligasiya emityent tamonidan qayta sotib olinadi. Bundan tashо‘ari 
muddati yetib kyelmasdan qoplash huquqini beruvchi obligasiyalar ham chiqariladi. Bu huquq 
emityentga yoki investorga berilishi mumkin.
Obligasiya-qarz qimmatli qog’ozi Shu bois uning egasi mulki sifatida emas, Balki 
emityentga kreditor hisoblanadi.
Obligasiya о‘z egasiga yillik daromad kyeltirib, u foiz yoki kupon deyiladi. Kо‘p 
hollarda bu daromad obligasiyaning naminal narhiga nisbatan belgilangan summani tashkil etib, 
tyeng vaqt orlig’ida tо‘lab boriladi. Biroо‘ bozor iqtisodiyotida inflyasiya jaraYOnining 
rivojlanishi bilan indyeksasiyalanadigan obligasiya paydo bо‘ladi. Ularning kuponi va naminali 
ba’zi bir kо‘rsatkichlarga bog’lab qо‘yilishi bilan investorni Moliyaviy resurslarini 
о‘adrsizlanishini suYOurtalanadi. Bunday kо‘rsatkichlar sifati istye’mol narhlari indyeksi yoki 
biror bir tovarning bahosi xizmat qilib, ularning narhi inflyasiya suratlariga mos holda о‘zgarib 
boradi. 
Obligasiyalar bо‘yicha foizlar kvartalda bir marta, yarim yilda, bir yilda pul shaklida 
qimmatli qog’oz shaklida, tovar yoki boshqa mulk shaklida tо‘lanishi mumkin. Kuponlar
korxonaning sof foydasi hisobidan tо‘lanadi, agar u yetmasa-ryezyerv fondi hisobidan tо‘lanadi. 
Obligasiya egasi foiz tо‘lovni kupon tо‘lovi muddatidan о‘ttiz kun oldin sotib olsa foiz olshga 
haqli. Shu bilan birgalikda emissiya shartlariga kо‘ra boshqa tartib ham bо‘lishi mumkin.
Obligasiya egalari aksiyalarga nisbatan birinchi navbatda daromad olish huquqiga egalar. 
Masalan, korxona obligasiya Yuzasidan majburiyatlarni о‘oplashga yetadigan darajadagi foyda 
olishsa, u holda aksionyerlar hyech qandan daromad olishmaydi. Emityent obligasiyada 
belgilangan muddatda kupon va nominalni о‘oplashi shart. Aks holda u tо‘lovga qobiliyatsiz 
dyeb e’lon qilinishi hamda likvidatsiya qilinishi mumkin.

---