|
22--mavzu. Moliyaviy bozorlar va institutlar.
Reja
1.
Moliya bozori, uning Moliya resurslarini safarbar etish va taqsimlashdagi roli.
2.
Moliya bozori va tijorat tashkiloti tomonidan Moliya bozori pul mablag’laridan
foydalanish.
3.
Qimmatli qog’ozlar va korxonaning qimmatli qog’ozlarni portfyelini
boshqarish.
4.
Investisiya institutlari.
1.
Moliya bozori, uning Moliya resurslarini safarbar etish va taqsimlashdagi roli.
Moliya resurslarini byetо‘xtov shakllantirish, ularni eng samarali sarmoyalash va
belgilangan maqsadlarda foydalanish Moliya bozori g’rdamida ta’minlanadi. U, xalq xо‘jaligida
pul mablag’lari harakatini tashkil etishning alohida shaklidan iborat bо‘lib, qimmatli qog’ozlar
bozori kо‘rinishida ham, ssudali kapitallar bozori (bu bozor tijorat banklari faoliyatining sohasi
hisoblanadi) kо‘rinishida ham amal qiladi.
Moliya bozori amal qilishining ob’yektiv shart-sharoiti bо‘lib, u yoki bu sub’yektda
Moliya resurslariga bо‘lgan ehtig’jning bu ehtig’jini qondirish manbalari (mavjud) naqdligi bilan
nomosligi hisoblanadi.
Kо‘pincha pul mablag’lari bir egadorlarda naqd, sarmoyaga bо‘lgan ehtig’j esa
boshqalarda vujudga kyeladi. Vaqtincha erkin pul mablag’larini tо‘plash va ulardan samarali
foydalanishga ham Moliya bozori atalgan bо‘lib, uning funksional belgilanganligi pul
mablag’larining
ularning
egadorlaridan
(omonatchilaridan)
foydalanuvchilarga
(sarmoyadorlarga) xarakatiga vositachilik qilishdan iborat.
Omonatchilar bо‘lib, о‘zida pul mablag’larinl tо‘plovchi Yuridik va jismoniy shaxslar
hisoblanadi. Bozor iqtisodig’ti rivojlangan kо‘pgina mamlakatlarda asosiy omonatchilar bо‘lib,
xususiy shaxslar (axoli), foydalanuvchilar bо‘lib esa - pullik ishga sarflaydigan xо‘jalik
Yurituvchi sub’yektlar va davlat hokimiyati idoralari hisoblanadi.
Vaqtincha erkin pul mablag’larini tо‘plash (akkumulyasiya) va ularni xarajatlarga
sarmoyalash qimmatli qog’ozlarning Moliya bozorida aylanish vositasida amalga oshiriladi.
Qog’ozni kо‘rsatish paytida uning egadorining mulkiy huquqini tasdiqlovchi hujjat qimmatli
qog’oz dyeb tan olinadi. Qimmatli qog’ozlar qonunda nazarda tutilgan ryekvizitlarni о‘z ichiga
olishi shart bо‘lib, ullarga: nominal baho, bozorda aylannsh muddati, tо‘plash usuli, fiskal
ryejimi va h.k.
Moliya bozorida foydalaniladigan qimmatli qog’ozlar xususiyatga kо‘ra ikki guruh: qarz
va ulushli guruhlarga ajratiladi. Qarzli qimmatli qog’ozlar odatda qat’iy о‘rnatilgan fondli stavka
va qarzning kapital summasini belgilangan sanada kyelgusida tо‘lash majburiyati bilan ajralib
turadi. Bu qimmatli qog’ozning klassik turi bо‘lib obligasiya hisoblanadi. Ulushli qimmatli
qog’ozlar, ular egadorining (egasining) real mulkdagi bevosita ulushidan iborat. Aksiya bunga
misol bо‘lib, xizmat qiladi. U, uning egadori (aksiyador)ning korxona foydasining dividyentlar
kо‘rinishdagi bir qismi va korxona tugatilganidan kyeyin qoladigan mulkning bir qismini olishga
beradigan huquqni tasdiqlaydi. Aksiya va obligasiyalar bilan bir qatorda qimmatli qog’ozlarga,
Shuningdyek, G’azna majburiyatlari, vyeksyellar, omonat syertifikatlari va boshqa hujjatlar ham
kiradi.
Moliya bozorlarini yangi qimmatli qog’ozlarni chiqarish bilan bog’liq birlamchi va
qimmatli qog’ozlarni qayta sotishni amalga oshiradigan ikkilamchilarga ajratish mumkin. Qayta
sotish imkoniyati dastlabki sarmoyador qimmatli qog’ozlarga о‘zining egalik va tasarruf qilish
huquqi bobida erkin va ularni boshqa sarmoyadorga qayta sotish mumkin ekanligaga asoslangan.
Omonatchilar va sarmoyadorlar bilan birgalikda birlamchi Moliya bozorlarining
sub’yektlari bо‘lib, elementlar hisoblanadi. ularga bir tomondan, xо‘jalik Yuritish sub’yektlari
hisoblangan va ishlab chiqarishni kengaytirish, uning moddiy-texnika bazasini yangilash
bо‘yicha sarflarni sarmoyalash uchun qо‘shimcha Moliya resurscharini olishga intilgan Yuridik
shaxslar, ikkkinchi tomondan - davlat sarflarining bir qismini qoplash uchun zag’mlarni
chiqaradigan turli darajadagi davlat hokimiyat idoralari kiradi. Emityentlar va sarmoyadorlar
о‘rtasidagi vositachilik funksiyalarini maxsus savdo idoralari - diller va broker firmalari bajaradi.
Birlamchi Moliya bozorlarining maqsadi-ishlab chiqarishni sarmoyalash uchun zarur
bо‘lgan qо‘shimcha Moliya resurslari va sarflarning boshqa turlarshsh jalb etish agarda
omonatchilar emityentshshng kyelajagini optimistik darajada baholashsa, unda ular chiqarilgan
qimmatli qog’ozlarni tyezda xarid qilib oladilar. Bu, korxonaga qо‘shimcha kapitalni turli xil
maqsadlarga safarbar etish imkonini beradi. Ikkilamchi Moliya bozorlari qо‘shimcha Moliya
resurslarini jalb qilish uchun emas, balki xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar о‘rtasida mavjud
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning talablari va jamiyatning boshqa ehtig’jlariga muvofiq
qayta taqsimlash uchun belgalangan. Birlamchi va ikkilamchi Moliya bozorlari о‘zaro uzviy
bog’langan.
Moliya bozorini shakllantirish - vaqt jihatdan bir nyecha yilni о‘z ichiga olgan g’oyat
murakkab jarayon. Moliya bozorini ixtig’riy yо‘l bilan, qonuniy hujjatni chiqarib kiritish
mumkin emas; uni faqatgina asta syekin yaratsa bо‘ladi. Bunda mulkchilik shakllarining xilma-
xilligi, qattiq pul birligi, erkin narxlar va mukammal bozor iqtisodig’tining boshqa
komponyentlari Moliya bozorining real ishlashi uchun zaruriy shart-sharoit hisoblanadi.
Moliya bozorining tashkiliy strukturalari turli xil Moliya instititulari (Moliya-bank
muassasalari, sug’urta kompaniyalari va boshqa)ni о‘z ichiga oladi, biroq ular orasida jamg’arma
(fond) birjalari asosiy hisoblanib. Ularning muntazam ishlashi nafaqat Moliya-kredit
munosabatlari va pul muomalasi sohasiga, balki umuman mamlakatnpng iqtisodiy ijtimoiy
rivojlanishiga ham syezilarli darajada ta’sir kо‘rsatadi.
Birjalarning uch turi mavjud: yopiq birja - bu birjadagi undagi savdolarda faqat uning
a’zolarigina ishtirok etishlari mumkin; tashrif buYuruvchilarning erkin kirishi mumkin bо‘lgan
birjalar - undagi bitimlarni faqat maklyerlar (ya’ni vositachilar)gina amalga oshiradilar va
shaxslarning keng doirasidan iborat, Lekin hukumat idoralari nazorati ostida ish kо‘ruvchi birja
mavjud. Birjalarning asosiy vazifalari bо‘lib:
- qimmatli qog’ozlarni sotish va xarid qilish bо‘yicha faol opyerasiyalar hisoblanib,
bunda ular bahosi talab va taklif ta’siriga bog’liq bо‘ladigan spyesifik tovar sifatida maydonga
chiqadi.
- kyechiktirib bо‘lmaydigan talablarni amalga oshirish uchun emityentlarga qо‘shimcha
Moliya resurslarining qimmatli qog’ozlarini berish;
- ijtimoiy ishlab chiqarish strukturasini о‘zgartirishga imkon beradigan Moliya
resurslarini qayta taqsimlash;
- omonatchilarga jamg’arilgan pul mablag’laridan о‘zi uchun mumkin qadar katta naf
bilan foydalanish imkoniyatlarini taqdim etish hisoblanadi.
Moliya bozorlarining ishlashi xalq xо‘jaligi jihatidan g’oyat katta axamiyatga ega.
Birinchidan, ular tufayli pul mablag’larini ishlab chiqarishga sarmoyalash imkoni vujudga kelib,
bu, mamlakat ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish; resurs potyensialini tо‘plashga imkoniyat
yaratadi. Ikkinchidan, Moliya bozori g’rdamida sarmoyadorlarga maksimal foydani ta’minlovchi
korxona va tarmoqlar rivojlanishi osonlashadi. Uchinchidan, Moliya bozorlarida amalga
oshiriladigan kapitallarning о‘tkazib turilishi ilmiy-texnika taraqqig’tini tyezlashtirishga, ilmiy-
texnika Yutuqlarini tyezroq joriy etishga kо‘maklashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
