Моли ва унинг ишлаш тартиби 1- §. Сув исте

ИИ.4- расм. Контррезервуарли сув таъминлаш тизимининг ишлаши.


ИИ.5- расм. Сув таъминлаш тизимининг ёнғинда бўлган иши.
бўлганда бу нуқтада тезда сув камаяди. Шунинг учун контррезервуарли тизимлар ҳисобланганда ёнғин пайтида хўжалик ва ёнғинга қарши сув сарфлари йиғиндиси насос бекатидан узатилади.
28
9- §. БОШҚАРУВЧИ ВА ЗАХИРА СИҒИМЛАРИНИНГ ҲАЖМИНИ АНИҚЛАШ
Сув таъминоти тизимидаги барча иншоотлар сув истеъмол графигига мувофиқ бир кеча-кундуздаги максимал сув истеъмол қилиш тартибига биноан ҳисобланади. Кеча-кундуз давомида бир соатлик максимал, ўртача ва минимал сув истеъмоли ҳисоблаб топилади. Бу ҳисоблашлар натижасига қараб, барча тизимдаги иншоотларнинг кўрсаткичлари аниқланади. Шу билан бирга аҳоли турар-жойларида ва ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув миқдорлари йиғиндисининг максимал соатдаги қиймати ҳисобланади. Бундан ташқари, бир кеча-кундуз давомида минимал сув истеъмол қилиш вақтида минимал сув миқдорини ҳисоблаш лозим, бу қиймат орқали шу соатда тармоқларда босим пасайишининг энг юқори қийматини аниқлаш мумкин. Шу билан бирга кун давомида ўртача сув истеъмол қилиш вақтида ўртача сув сарфи ҳисобланади, бу қийматлар сув узатишга сарфланадиган энергия-нинг ўртача қийматини баҳолашга имкон беради.
Юқорида келтирилган ҳисоблаш натижасида тизимдаги иншоотлар турини танлаш имконияти яратилади. Сув узатиш ва тақсимлаш тизимидаги резервуар ҳажмига (ишлатиш мақсадига кўра) бошқариш, ёнғинни ўчириш, авария ҳажми ва сув таъминоти бекатидаги технологик ҳажмлар киритилиши лозим.
Юқорида айтилганидек, бошқариладиган сув ҳажми резервуарлар ва босимий сув минора бакига сувнинг тушиш ва сарф графикаси асосида аниқланади. Бошқариш ҳажми жадвал ва график шаклида аниқланади. ИИ.1- жадвалда босимий сув минораси бакининг бошқариш ҳажмини аниқлаш келтирилган.
ИИ.1- жадвал.

Кун-даги соат	Н асослар билан усатиладиган % ушлаш шароити		Сув истеъ-моли %	Бакка оқиб келадиган %		Бакдан сарфланадиган %		Бакда қолган %
	Бир текисда	Бос-қичли		Бир текисда ишл а-ганда	Бос-қичли ишл а-ганда	Бир текисда ишл а-ганда	Бос-қичли ишл а-ганда	Бир текисда ишл а-ганда	Бос-қи чл и ишл а-ганда
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
0-1	4.17		1.5	2.67			1.5	8.83	2.20
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10

Давоми

Кун-даги соат	Н асослар билан усатиладиган % ушлаш шароити		Сув истеъ-моли %	Бакка оқиб келадиган %		Бакдан сарфланадиган %		Бакда қолган %
	Бир текисда	Бос-қичли		Бир текисда ишла-ганда	Бос-қичли ишла-ганда	Бир текисда ишла-ганда	Бос-қичли ишла-ганда	Бир текисда ишл а-ганда	Бос-қичли ишл а-ганда
1—2	4.17		1.5	2.67			1.5	11.50	0.70
2—3	4.16	0.80	1.5	2.67			0.7	14.16	0.00
3—4	4.17	2.80	1.5	2.67	1.30			16.83	1.30
4—5	4.17	2.80	2.5	1.67	0.30			18.50	1.60
5—6	4.16	5.50	3.5	0.6	2.00			19.16	3.60
6—7	4.17	5.50	4.5		1.00	0.33		18.83	4.60
7—8	4.17	5.50	5.5			1.33		17.50	4.60
8—9	4.16	5.50	6.25			2.09	0.75	15.41	3.85
9—10	4.17	5.50	6.25			2.08	0.75	13.33	3.10
10—11	4.17	5.50	6.25			2.08	0.75	11.25	2.35
11—12	4.16	5.50	6.25			2.09	0.75	9.61	1.60
12—13	4.17	5.50	5.00		0.5	0.83		8.33	2.10
13—14	4.17	5.50	5.00		0.5	0.84		7.50	2.60
14—15	4.16	5.50	5.5			1.34		6.16	2.60
15—16	4.17	6.00	6.00			1.83	0.5	4.33	2.10
16—17	4.17	6.00	6.00			1.83	0.5	2.50	1.60
17—18	4.16	5.50	5.50			1.34		1.16	1.60
18—19	4.17	5.50	5.00		0.5			0.33	2.10
19—20	4.17	4.50	4.50		1.0	0.83		0.00	3.10
20—21	4.16	4.00	4.00	0.16	1.5	0.33		0.16	4.60
21—22	4.17	3.00	3.00	1.17			0.2	1.33	4.40
22—23	4.17	2.00	2.00	2.17	0.80			3.50	5.20
23—24	4.16	1.5	1.5	2.66			1.5	6.16	3.70
Уму-мий	100	100	100	19.16	9.4	19.16	9.4

Сув истеъмол қилиш тартиби бир кеча-кундузда юбориладиган сувнинг умумий қийматидан фоиз ҳисобида 4- графада келтирилган насос бекатининг икки ишлаш ҳолати кўрсатилган, 2- графада бир текисда ва 3- графада босқичли, 5—9- графаларда икки ҳолатда насос орқали сув бериш ва сув истеъмол қилиш орасидаги оралиқ қийматлари келтирилган. Талаб қилинадиган бак ҳажми бакда қолган сув миқдори орқали аниқланади. 9—10- графалар орқали бакда қанча сув қолганини аниқлаш учун бак қайси вақтда умуман бўш бўлишини аниқлаш керак. Бу ҳолат бакдаги сув узоқ вақт давомида сарфланиши натижасида ҳосил бўлади. Келтирилган жадвалда бакнинг бўш бўлиш ҳолати насос бир текис ишлаганда 19—12 соат ва босқичли ишлаганда 2—3 соат оралиғига тўғри келади. Шундан сўнг бакка оқиб келадиган ва оқиб чиқадиган тегишли қийматларни қўшиш ёки айириш натижасида ҳар бир соат учун бакда қоладиган сув миқдорини аниқлаш мумкин. Талаб қилинадиган бакнинг бошқариш ҳажми унда энг кўп сув қолгандаги қиймати бўлади. Келтирилган жадвалда насос бир текисда ишлаганда 19,6% ва босқичли ишлаганда 5,2% ни ташкил қилади. Насослар босқичли ишлаганда бак ҳажми маълум даражада кичик бўлади.
График асосида ҳисоблашда насослар орқали сув узатиш ва сув истеъмол қилишнинг интеграл графикасидан фойдаланилади (ИИ.6-расм), бунда сув истеъмол қилиш графаси 1, сув узатиш графаси 2 (насослар бир текисда ишлаганда). Бакни бошқариш ҳажми кўрсатилган схемалар орасидаги энг катта вертикал қисмлар йиғиндисидан иборат. Бу схемада бир кеча-кундуздаги сув сарфидан 13,02 + 6,14 = 19,16 % ташкил қилади.
Тозалаш бекатидаги тоза сув резервуари бошқариш ҳажмини биринчи ва иккинчи босқичдаги насос бекатларининг ишлаш тартиб графигини ўзаро бир-бирига солиштириш орқали аниқласа бўлади (ИИ.7-расм). Бу чизмадан бошқариш ҳажми биринчи босқич насос бекати ишлаш тартиби чизиғи биринчи ва иккинчи босқич насос бекати ишлаш тартибининг босқичли чизиғи 2-томонидан алоҳида ҳосил бўлган майдонларнинг «а» ва «б» қайси бирининг қиймати катта бўлса, ўша қиймат қабул қилинади.
Бошқариш ҳажмини кўриб чиқилган усулларнинг ҳар бири бўйича аниқлаганда, бошқариш ҳажми абсолют тўғри топилди деб бўлмайди, чунки режалаштирилган насослар ишлаш тартиби графиги маълум бир даражада яқин бўлади. У тизимнинг ишлаш шароитида тузатишларга учрайди. Тўхтовсиз сув истеъмол қилишнинг ўзгариши туфайли тармоқнинг гидравлик қаршилиги ва ундаги босим қиймати ўзгаради. Буларнинг ҳаммаси насослар орқали узатиладиган сув