Моли ва унинг ишлаш тартиби 1- §. Сув исте

ИИ.1- расм. Аҳоли турар-жойларида кун давомида сарфланадиган сув графикаси.


Максимал миқдорда сув истеъмол қилинганида бир соатдаги максимал сув сарфини билиш, насос бекатининг босимли резервуарларни ва сув минораларини тўғри танлашга имконият яратади. Минимал миқдордаги сув истеъмолида бир соатдаги минимал сув сарфини билиш тармоқдаги ортиқча сув босимини аниқлашга имконият беради. Агар сув таъминлаш тизими бир вақтда ҳар хил сув истеъмолчиларини сув билан таъминласа, бу ҳолда ҳар бир истеъмолчининг сув истеъмол қилиш графиги тартиби ўзаро бирлаштирилиб, ягона сув истеъмол қилиш графиги тузилади. Бундай график тузилганда, ҳар бир сув истеъмолчининг максимал сув сарф қилиш вақти бир вақтда бўлмаслигини эътиборга олиш лозим. Шу мақсадда катта саноат корхоналарида бошқариш иншоотлари қурилади ва улар тегишли график бўйича тўлдирилади.
Умумий график тармоқнинг ҳисоб олиб бориши учун асос бўлиб хизмат қилади. Шу график асосида насос бекатлари, босимли сув миноралари, резервуарларнинг ишлаш тартиби ва тармоқларнинг

ИИ.2- расм. Сув узатиш ва истеъмол қилиш режимининг ишлаш чизмаси:
— насос бекатининг И босқичидан сув узатич графикаси;
— насос бекатининг ИИ босқичидан сув узатиш графикаси;
3 — истеъмолчиларнинг сув истеъмол қилиш графикаси.

ИИ.3- расм. Сув минораси тармоқ бошида ўрнатилганда сув таъминлаш тизимининг ишлаши.
насос бекати ҳамда сув минорасидан сув билан таъминланиш тартиби белгиланади.
7- §. СУВ УЗАТИШ ВА СУВ ТАъМИНОТИ ИНШООТЛАРИНИНГ ИШЛАШ ТАРТИБИ
Сув истеъмол қилиш тартиби белгилангач, сув узатиш тартиби ва сув таъминоти тизимидаги айрим иншоотларнинг иш тартибини ўрнатиш лозим. Бу иншоотларнинг ҳаммаси бир кунда максимал сув истеъмол қилиш миқдорига ҳисобланган бўлиши керак. Шаҳар тармоғига тегишли ҳисобланган сув истеъмол қилиш графиги асосида сув тарқатувчи сув таъминоти тизимидаги иншоотларнинг (И.1-расмга қаранг) иш тартибини кўриб чиқамиз (ИИ.2- расм). Уларнинг ишлашида шундай узвий боғлиқлик бўлиши керакки, бунда сув истеъмолчи томонидан истеъмол қилинадиган сувга қўйилган талабга тўла жавоб берсин.
Сув тортиш иншоотлари, биринчи босқичдаги насос бекати ва тозалаш иншоотларининг вазифаси сувни истеъмол қилинадиган миқдорда тортиб олиш, узатиш ва тозалашдан иборат. Бу иншоотларнинг ишлаш тартиби, одатда, бир текис белгиланади. Бундай тартибда биринчи насос бекати кун давомида бир текисда ишлайди ва бир соатда ўртача сув миқдорини узатади (1- схема ИИ.2- расмда). Насос бекатининг иккинчи босқичи сувни резервуардан тортиб олиб, сувни узатгич қувурлар орқали сув истеъмолчилари тармоқларига узатади. Агар насослар ёрдамида узатиладиган сув истеъмол қилиш графигига (2- схема ИИ.2- расм) тўғри келса, бу ҳолда тизимни бошқариш учун босимли сув минораси талаб этилмайди. Бундай тизим кун давомида бир текис сув истеъмол қилувчи саноат корхоналарига хосдир. Бироқ насос бекатларининг бундай тартибда ишлаши сув истеъмолининг нотекислиги юқори бўлганда қўлланилиб, тизимдан фойдаланишни такомиллаштиради ва қимматлаштиради, шу билан бирга қуриш учун сарфланадиган маблағни оширади. Шу боис кўпинча насос бекатининг иккинчи босқичи поғонали ишлаш тартибида ишлатилади (3- схема ИИ.2- расм). Бундай тартибда бир соатдаги максимал сув истеъмоли насос бекати талаб қилинган сув миқ-доридан бирмунча кам миқдорда узатади, бир соатдаги минимал сув истеъмолида насослар истеъмол қилинадиган миқдордан кўпроқ сув узатади.
Биринчи ҳолатда сув танқислиги босимли сув минораси орқали бартараф этилади; иккинчи ҳолатда ортиқча сув резервуарга йиғилади. Шундай қилиб, тизимда икки турдаги бошқарув сиғимидан фой-даланилади. Биринчи турга иккинчи зона чегарасида жойлашган тоза сув резервуари киради. Биринчи зонадаги иншоотларнинг иш тартиби биринчи насос бекатининг иш тартиби билан белгиланса, иккинчи зонадаги иншоотларнинг иш тартиби иккинчи насос бекатининг иш тартиби билан белгиланади.
Иккинчи турдаги бошқариш сиғимига зона чегарасида жойлашган босимли сув минораси киради. Бу иншоотнинг ишлаши насос бекатининг иккинчи босқичидаги сув узатиш тартиби ва сув истеъмол қилиш графиги бўйича белгиланади. Бошқарув сиғимининг ҳажми насос бекатининг иккинчи босқичи билан биргаликда ишлаганда кун давомида истеъмол қилинадиган миқдорда сув билан таъминлай олиши керак. Насос бекатининг иккинчи босқичи иш графиги (2), сув истеъмол қилиш графигига (3) қанчалик яқин бўлса, босимли сув минорасининг ҳажми шунчалик кичик бўлади.
Бу графикларнинг ўзаро яқинлашишини таъминлаш учун насос бекати иш графигининг босқичларини ошириш, яъни қўшимча насослар сонини ошириш керак.
Сув тортувчи сув тозалаш иншоотлари ва тоза сув резер-вуарларига боғланган сув ўтказувчи қувурларнинг иш тартиби насос бекатининг иш тартиби бўйича аниқланади. Тоза сув резервуарларидан босимли сув минорасига сув узатувчи қувур-ларнинг иш тартиби сув истеъмол қилиш тартиби бўйича белгиланади. Босимли сув минорасининг ишлаш шароити шаҳар сув истеъмол қилиш графигига боғлиқ. Унинг ҳажми сув истеъмол қилиш графиги ва насос бекати иккинчи босқичининг ишлаш графигини ўзаро бирга қўшиш орқали аниқланади.
Иншоотларнинг иш тартиби ва уларнинг сув сарфлари бўйича ўзаро алоқалари бўлиши билан бирга, тизимда барпо қилинадиган босимлар орасида ҳам ўзаро алоқалар мавжуд. Сув таъминоти тизимига истеъмолчилар томонидан нафақат керакли миқдорда сув етказиб бериш, балки сув тақсимлаш нуқталарида керакли босим бўлиши талаби ҳам қўйилади. Насос бекати орқали ҳосил қилинадиган босим сув ўтказувчи қувурлар тармоқларидаги қаршиликларни енгиши билан бирга, сув тақсимлаш нуқтасининг энг юқори нуқтасига сувни этказа оладиган ва сув маълум бир босимда эркин оқиб тушадиган даражада бўлиши лозим. Истеъмолчиларни сув билан таъминлайдиган тармоқ тугунларидаги босим, одатда,
талаб қилинган «еркин босим» дейилади. КМК—204.02.97 талаб қилинган эркин босим қийматларини биноларнинг қаватига қараб аниқланиш тавсия қилинади. Сув таъминоти тармоқларида максимал эркин босим аҳоли турар-жойларида хўжалик-ичимлик сув максимал истеъмол қилинганда, биноларга қувур кирган нуқталарда (ер сатҳининг устида), бир қаватли бинолар қурилганда ўн метрдан кам бўлмаслиги керак, кўп қаватли бинолар бўлганда, ҳар бир қават учун 4 м қўшилади. Сув истеъмолининг минимал соатларида ҳар бир қават учун уч метрдан қабул қилиш рухсат этилади, биринчи қават мустасно. ИИ.3- расмда 1.1а- расмда кўрсатилган сув таъминоти схемаси учун босим билан сув истеъмоли максимал қийматига эга бўлгандаги ўзаро алоқалари кўрсатилган. Босим пезометрик чизиқ орқали аниқланади, қайсики сув та ъ минлаш манбаидан токи эркин босимни таъминлаб бериш бўйича, энг ноқулай жойлашган нуқта орасидаги тармоқда сув босимининг пасайишини акс эттиради. Энг ноқулай нуқтага геодезик белгиси энг юқори бўлган ва босимли сув минорасидан энг узоқда жойлашган нуқта киради. Улар «қийин» нуқталар дейилади. Уларда пезометрик босими энг паст ва эркин босими энг кам бўлади.
Пезометрик босим бу, қурилаётган нуқтадаги геодезик белгилар ва ундаги эркин босим қиймати йиғиндисидир. Агар ноқулай (сув минорасидан энг узоқ) деб «а» нуқтасини қабул қилсак, энг катта геодезик белги З бўлса, унда талаб қилинган пезометрик босим З + Ҳ_св га тенг бўлади, бунда Ҳ_св — талаб қилинган эркин босим. Бу нуқтада эркин босим ҳар доим талаб этилганидан кичик бўлмаслиги шарт. а ₁б₁ пезометрик чизиғи сувни максимал истеъмол қилиш пайтида тармоқдаги босимнинг пасайишини кўрсатади. Босимли сув минорасининг баландлиги Ҳ_б шундай бўлиши керакки, бир соатдаги сув истеъмоли максимал бўлган пайтда «а» нуқтада эркин босим Ҳ _св таъминланиши керак. а₁ ва б₁ нуқтадаги босимлар орасидаги алоқалар қуйидаги ифода орқали аниқланади.
З _б +Ҳ_б =З+Ҳ_св +Ш,
бу ерда: З _б — сув минораси жойлашган ернинг сатҳи.
Ш — сув минорасидан ноқулай «а» нуқта орасидаги тармоқ босимининг пасайиш қиймати. Бу ифо-дадан фойдаланиб, босимли сув минораси ба-ландлигини аниқлаш мумкин:
Ҳ _б = Ҳ_св + Ш - (З_б - З) 23
Сув минорасининг баландлиги З_б миқдорига боғлиқ, бу З_б қиймати қанча кичик бўлса, унинг баландлиги шунча паст бўлади. Шунинг учун босимли сув минорасини тепаликларга ўрнатиш уни қуришга сарфланадиган маблағни камайтиради. Агар ҳ и с о б л а с ҳ н а т и ж а с и д а Ҳ _б £ 0 бўлса, босимли сув минорасини қуриш шарт эмас. Бу ҳолда сув минораси ўрнига босимли резервуарлар ўрнатилади, уларни ер юзасида ёки маълум чуқурликларда жойлаштириш мумкин.
Сув истеъмолининг ўзгариши ва сув минорасининг тўлиш даражасига қараб, пезометрик чизиқ ҳолати ўзгаради. Сув истеъмолининг камайиши билан босим пасайиши ҳам камайиб боради. Натижада пезометрик чизиқ кам қияликка эга бўлади ва б ₁ ва б₂ нуқталар атрофида айланади ёки улар орасидаги ҳолатда бўлади. Тармоқдан сув истеъмол қилиш тўхтаганда, пезометрик чизиқ горизонтал ҳолатни эгаллайди, бунда эркин босим максимал қийматга эга бўлади.
Қувурларнинг ишлатилиши ва мустаҳкамлигидан келиб чиққан ҳолда, сув таъминоти схемасида босимнинг мумкин бўлган максимал қиймати КМК-2 04.02.97 чегараланади 60 м. Насос бекатининг иккинчи босқичида ҳосил қилиниши керак бўлган босим босимли сув минорасидаги сув сатҳи максимал қийматига етказиб бериш имкониятига кўра аниқланади.
Ҳ _н = (З_б - З_н) + (Ҳ_б + Ҳ_о) + ҳ_в;
бу ерда: З _н — резервуардаги сув сатҳининг қиймати;
Ҳ _о — сув минораларидаги бакнинг ҳисоблаш ба-ландлиги; ҳ _в — насос бекатининг сув тортувчи ва босимли қувур лардаги ҳамда коммуникатсиялардаги босими пасайиш қиймати. Сув минорасининг бакидаги сув сатҳининг ўзгариши билан насослар томонидан узатилувчи сув миқдори ўзгаради, чунки ишчи нуқтаси босим ўзгариши туфайли Қ-Ҳ эгри чизиғи бўйича бошқа жойга кўчади. Натижада қабул қилинган насос бекатининг ишлаш графиги маълум бир даражада яқинлашган ҳақиқий ишлаш ҳолатини беради, бу сувни узатиш ва тақсимлаш тизимини гидравлик ҳисоблаш орқали аниқланади. Худди шундай усулда насос бекатининг биринчи босқичидаги талаб қилинган босим аниқланади. Агар сув билан таъминланадиган майдонда ернинг юқори сатҳи насос бекатига нисбатан юқорида жойлашган бўлса, у ҳолда сув таъминоти схемасидаги сув минораси энг юқори жойга
ўрнатилади ва у контррезервуарли сув таъминлаш тизими дейилади. Бу тизимнинг ишлаш тартиби тармоқ бошланишида ўрнатилган сув миқдорли тизимнинг ишлаш тартибидан фарқ қилади. Бир соатлик максимал сув истеъмоли пайтида шаҳарда сарфланадиган сув насос бекатидан узатиладиган сув миқдоридан кўп бўлади. Бу фарқ босимли сув минораси орқали тўлғазилади. Сув минораси тармоқнинг бошланғич нуқтасига ўрнатилган тизимда, насос бекати ва босимли сув минораси орқали узатиладиган умумий сув сарфи, тармоқнинг бошланғич нуқтасига узатилади, яъни Қ = Қ_ҳ + Қ_б. Контррезервуарли тизимда бу соатларда максимал сув сарфи тармоқнинг икки қарама-қарши томонидан узатилади: Қ _н — насос бекатидан ва Қ_б — босимли сув минорасидан. Бу сарфлар тахминан насос бекатининг ишлаш ва сув истеъмол қилиш тартиби графикларини ўзаро сингдириш орқали аниқланади. Оқимларнинг ўзаро учрашган тугунларидан ўтказиладиган чизиққа сув истеъмол қилиш чегара зонаси дейилади. Бу чизиқда жойлашган тугунларнинг қайси биринининг геодезик нуқтасининг қиймати катта бўлса, бу нуқта ноқулай нуқта ҳисобланади. Шундай нуқталардан бири а ₁ бўлиб, геодезик нишони З га тенг (ИИ.4- расм). Бу нуқтадан талаб қилинган эркин босим қиймати Ҳ_св га тенг. Тоза сув резервуаридаги ҳисоблаш сув сатҳининг геодезик нишонини З_н деб билсак, сув минораси ўрнатилган жойнинг ер сатҳини З_б ҳамда насос бекатидан а₁ нуқтасигача сув оққанда босим пасайиш қиймати Ш_н ва сув минорасидан бу нуқтага босим пасайиш қиймати Ш _б бўлса, у ҳолда бир соатлик максимал сув истеъмоли учун пезометрик чизиқни белгилаш мумкин (1- чизиқ, ИИ.4- расм). Уларнинг қиялиги қарама-қарши белгили бўлади ва а ₁ тугуни умумий нуқта бўлади.
Талаб қилинган босимли сув минорасининг баландлиги Ҳ_б ва к э р а к л и н а с о с б о с и м и Ҳ _н қуйидаги ифодада аниқланади:
Ҳ _б = Ҳ_св + Ш_б - (З_б-З)
Ҳ_н = Ҳ_б + (Ш_н + ҳ_в-Ш_б) + (З_б - З_н)
бу ерда: ҳ_б — насос бекатининг сув тармоғи билан бирлаш-тирувчи сув ўтказувчи қувурлардаги босим пасайиши қиймати. Бир соатлик минимал сув истеъмолида насос орқали узатиладиган сув миқдори сув истеъмолидан кўп бўлади. Бу ҳолда ортиқча сув бутун тармоқ орқали ўтиб, босимли сув минорасининг резервуарига қуйилади. Бу ҳол максимал транзит дейилади.
Бу ҳолда пезометрик чизиқ бир маъноли қияликка эга бўлади (2- чизиқ). Насоснинг энг юқори босим ҳосил қилиш вақти сув минораси резервуаридаги сувнинг сатҳи максимал қийматга эга бўлганда тўғри келади. Бу қиймат турли вақтда максимал сув истеъмоли пайтидаги босимдан юқори бўлади. Бу ҳол тармоқларда босим пасайиш қийматининг ошиши сабабли бўлади, яъни сув истеъмол қилиш чегара зоналарида сув сарфининг ошиши ва сув узатиш йўли узаяди. Кўриб чиқилган масалалар билан сув истеъмол қилиш чизмалари тугамайди, улар сув билан таъминлаш жойининг релефи, сув олувчи манбаларининг сони, уларнинг жойлашишига ва бошқаларга кўра, ҳар хил бўлади.
8- §. ЁНҒИН ҲОЛАТИДА СУВ УЗАТИШ ВА ТАҚСИМЛАШ
ТИЗИМЛАРИНИНГ ИШЛАШ ТАРТИБИДАГИ ЎЗИГА
ХОСЛИКЛАР
Лойиҳалаш талабига биноан сув таъминоти тармоқларининг ёнғин бўлиш ҳолати эътиборга олинади, ҳисоблаш учун бир соатдаги максимал сув истеъмоли вақти олинади. Ёнғин сув тармоғидан маълум миқдорда сув олиш сарфини оширади, бундан чиққан ҳолда тармоқ бўйича босим пасайиш қиймати ошади.
Ҳисобий ёнғинлар сони ва ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув миқдори КМК талабига биноан аниқланади. Ёнғин чиқиши мумкин бўлган жой танланганда тизимнинг энг ноқулай шароитда ишлаш ҳолати олинади. Ёнғин чиқиш жойи учун сув билан таъминлайдиган жойдан энг узоқ ва геодезик белгиси энг юқори бўлган тармоқдаги тугун олинади.
Ёнғинни ўчириш усулига кўра тизимлар ёнғинни юқори босимли ва паст босимли тизимда ўчиришга бўлинади. Ёнғин ўчиришнинг юқори босимли сув таъминоти тизимларида ёнғин бўлган вақтда сув шундай босим остида юборилиш керакки, оқим тўғридан-тўғри гидрантдан ҳосил қилинадиган бўлсин. Аҳоли пунктларини сув билан таъминлаш тизимида, одатда, паст босимли ёнғин ўчириш тизими қабул қилинади. Бу ҳолатда ёнғин вақтида тармоқнинг барча тугунларида босим 10 м дан кам бўлмаслиги керак.
Ёнғин пайти насослар орқали сув тортиб олинганда, тармоқ-лардаги босим атмосфера босимидан пастга тушиб кетмаслиги учун шундай талаб қўйилади, чунки тармоқдаги босим
атмосфера босимидан пастга тушса, тармоқларга уларнинг зич ёпилмаган жойларидан ифлос моддалар ўтиши мумкин.
Тоза сув резервуарларида ёнғинни ўчириш учун сарфлана-диган сув сақланганда, насос бекатининг иккинчи босқич хўжалик-ичимлик эҳтиёжи ва ёнғинни ўчиришга сарфланадиган сув йиғиндиси миқдорида ҳар доим узатиб бериши лозим. Агар сув таъминоти схемаси бўйича босимли бошқариш резервуари қурилган бўлса, у ҳолда ёнғинни ўчириш учун сув захирадаги сув резервуарида сақланиши мумкин. Бу ҳолда насос бекатининг иккинчи босқичи шаҳарга хўжалик-ичимлик эҳтиёжлари учун сарфланадиган сув сарфини узатади, ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув босимли бошқарувчи сиғим орқали узатилади. Бунда маълум миқдордаги ёнғинни ўчириш сув захираси насос бекатининг икки босқичи ёнида жойлаштирилган тоза сув резервуарларида ва яна бир қисми босимли бошқариш сиғимида сақланиши мумкин.
Паст босимли ёнғинни ўчириш тизимида сув билан таъмин-лашнинг ишлаш тартибини кўриб чиқамиз (ИИ. 5- расм).
Агар сув истеъмоли одатдаги тартибда бўлса, талаб қилинган Н нуқтада талаб этилган эркин босим Ҳ_св , олинадиган сарф қ_х-к бўлсин. Пезометрик чизиқ Г-А¢-Е чизиғи ҳолатини э г а л л а й д и . Бу нуқтада ёнғин чиққанда эркин босим Ҳ_св = 10 м ўрнатилади ва тармоқдан сув олиш миқдори ошади, қ_х-п + қ_ёнғ Сув миқдорининг ошиши натижасида сув узатиш қувурларида босим пасайиш қиймати ошади. ҳ_в^ён> ҳ_в ва Ш_с^ён > Ш_с^х-к пезометрик чизиқ Д-А-Б ҳолатида бўлиб, Г-А¢-Е чизиғига нисбатан қиялиги катта бўлади. Кўрсатилган босим пасайиш қийматлари ҳамда Ҳ_с^х_в^{- к} ва Ҳ_с^й_в^{о н} орасидаги ўзаро муносабатлар сув минораси резервуарига нисбатан пезометрик чизиққа Д-А-Б таъсир қилади. Агар у сув минорасининг юқорисидан ўтса, яқин А нуқта орқали ўтса, сув минораси сув узатиш қувуридан узилади ва эркин босим Н нуқтада етарли бўлади. Аксинча бўлса, сув минораси резервуари сув билан тўла бошлайди ва бошқариш сиғими ролини бажармайди. А нуқтаси А¢ нуқтасига кўчади, натижада пезометрик чизиқда синиш ҳосил қўлади ва у Д-А¢-Б¢ ҳолатини эгаллайди, бундай ҳолатда ИИ.5- расмдан кўриниб турибдики, эркин босим Н тугунида 10 м дан паст бўлади.
Контррезервуарли тизимда ёнғимга нисбатан ноқулай нуқ-та — бу сув минорасига яқин жойлашгани бўлади. Ёнғин