Molekulyar lyuminessensiya

Xemilyuminessent analiz 
 
Kimyoviy reaksiya jarayonida kimyoviy energiyaning bir qismi 
reaksiya maxsulotini qo’zg’atuvchi energiyaga aylanishi mumkin. Hosil 
bo’lgan qo’zg’atilgan zarrachalarni o’z faolligini pasaytirish uchun nur 
chiqarishiga xemilyuminessensiya deyiladi. Oddiy kimyoviy jarayonlar 
vaqtida ham, ya’ni hodisalar oralig’ida qo’zg’algan zarrachalar hosil 
bo’lmasdan ham bevosita xemilyuminessensiya paydo bo’lishi mumkin. 
Hamma xemilyuminessent reaksiyalar uchun umumiy bo’lgan narsa, 
lyuminessensiyani qo’zg’atish uchun yetarli bo’lgan energiya ajralib 
chiqadigan ekzotermik oddiy hodisalarning bo’lishidir. Spektrning 
ko’zga ko’rinuvchi qismiga to’g’ri keluvchi xemilyuminessensiyani 
qo’zg’atish uchun 160 kJ/mol dan kam bo’lmagan energiya kerak bo’ladi. 
Bunday katta energiya bilan bo’ladigan ekzotermik reaksiyalar asosan 
radikal, zanjirli va erkin radikal mexanizm bo’yicha sodir bo’ladigan 
oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarida kuzatiladi. 
Xemilyuminessensiyani ikki bosqichli, ya’ni qo’zg’atish va nur 
chiqarishni o’z ichiga oluvchi jarayon sifatida qarash mumkin. 
A + B 

P* + boshqa maxsulotlar (6.6) 
P* 

P + h

(6.7) 
Bu yerda, A va V reaksiyaga kiruvchi komponentlar, P –asosiy va 
P* - qo’zg’algan holatdagi reaksiya maxsuloti, 

- chiqarilgan 
yorug’likning chastotasi, h – Plank doimiysi. 
Xemilyuminessensiyaning intensivligi I 
(6.8)
Bu yerda, 
va
lar mos ravishda xemilyuminessensiya 
qo’zg’atishni va reaksiya maxsuloti lyuminessensiyasining kvant 
chiqishlari, -reaksiyaning tezligi. 
Noorganik moddalarni xemilyuminessensiya usuli bilan analiz 
qilish elektronlar bilan to’lmagan d-qobiqqa ega bo’lgan elementlarni 
fluoressensiyani so’ndirish ( ni kamaytirish), xemilyuminessent 
reaksiyalarni tezlashtirish va kam hollarda sekinlashtirish (reaksiya 
tezligi v ni oshirish yoki kamaytirish) qobiliyatiga ega ekanligiga 
asoslangan. Bu holda intensivlikning o’zgarishi elementning 
konsentrasiyasiga proporsional bo’ladi. Amaliyotda ko’pincha lyuminol 
yoki lyusigenning ishqoriy muhitda vodorod peroksidi bilan oksidlash 
reaksiyasi ishlatiladi. 
v
I
fl
ex



ex

fl

v


---

Lyuminessensiya nurlanishini qayd qilish uchun monoxromator 
kerak bo’lmaydi (xemilyuminessensiya spektri reaksiyaga kirishuvchi 
metallarning tabiatiga bog’liq emas) va eng asosiysi lyuminessensiya 
qo’zg’atuvchi manba ham kerak bo’lmaydi. Zamonaviy fotoelektron 
ko’paytirgichlar kvant chiqish to 10
-15
gacha bo’lgan nurlanishlarni ham 
qayd qilish imkonini beradi. Buning ustiga kontrol tajribada (namunada) 
signalning bo’lmasligi xemilyuminessent analizni juda sezgir qiladi. 
Hozirgi vaqtda platina gruppasi metallarini Fe, Co, Ni, Cu, Cr va boshqa 
d-metallarni to 10
-5
mkg/ml gacha bo’lgan miqdorlarini aniqlash uchun 
metodikalar (tavsiyanomalar) ishlab chiqarilgan. Lekin bu tavsiyalar 
odatda yuqori darajadagi sezgirlikka ega emas. Gazlarni aniqlashning 
xemilyuminessent metodikalari yuqori sezgirlikka ega bo’lgan holda 
aniqlash chegarasi to 10
-4
mg/m
3
gacha) katta selektivlikka ham ega. 
Bunday usullar bilan ozon, azot oksidi va ammiakni aniqlash mumkin. 
Gaz holatda amalga oshadigan 
reaksiyalar natijasida yetarli darajada intensivlikka ega bo’lgan 
maksimumi 800 nm ga to’g’ri keluvchi xemilyuminessensiya nurlanishi 
chiqadi (kvant chiqish taqriban 0,1).