Molekulyar lyuminessensiya

---

MOLEKULYaR LYuMINESSENSIYa 
Qattiq qizdirilgan hamma moddalar, o’zidan ma’lum energiyaga ega 
bo’lgan 
elektromagnit nurlar chiqara boshlaydi. Qizdirilgan 
moddalarning o’zidan nur chiqarishiga issiqlik muvozanati holatidagi 
nurlanish deyiladi. Ammo ba’zi moddalar qizdirilmagan holatda, ya’ni 
xona temperaturasida ham o’zidan elektromagnit nur chiqaradi. Bunday 
nurlanishga 
lyuminessensiya 
deyiladi, 
lyuminessensiyalanadigan 
moddalar esa lyuminoforlar deb ataladi. Issiqlik nurlanishidan farqli, 
lyuminessensiya turg’un bo’lmagan nurlanishga kiradi.
Lyuminessensiya usullari fluoressensiya, fosforessensiya va 
xemilyuminessensiya kabi uchta hodisaga asoslangan. Bu uchala usulning 
mohiyati molekula qo’zg’algan holatdan asosiy holatga o’tganda 
chiqaradigan nurlanish spektrlarini o’lchashdan iborat. 
Lyuminessensiya hodisasini aniqlovchi juda ko’p ta’riflar bor. 
Bularning orasida, bu hodisaning mohiyatini aniqlaydigan eng maqbuli 
V.L.Levshin 
tomonidan 
berilgan 
ta’rifdir. 
Levshinga 
ko’ra 
«lyuminessensiya - atomlar, molekulalar, ionlar va boshqa murakkab 
komplekslarning, elektron o’tishlar natijasida qo’zg’algan holatdan 
normal holatga qaytganda o’zidan nur chiqarishidir». 
Bundan ko’rinib turibdiki, lyuminessensiyani qo’zg’atish uchun 
zarrachalarga tashqaridan energiya uzatish kerak, chunki u, nur chiqarish 
jarayoniga sarflanadi. Shuning uchun ham lyuminessensiyani tashqi 
qo’zg’atish manbalariga qarab turlarga bo’lish tabiiydir (8.1. jadval). 
8.1. Jadval. Qo’zg’atish tarziga qarab lyuminessensiya usullarini turlarga 
bo’lish 
Qo’zg’atish manbai 
Lyuminessensiya turi 
Spektrning ko’rinuvchi va ultrabinafsha 
qismlariga to’g’ri keluvchi elektromagnit 
nurlar 
elektronlar oqimi (katod nurlari) 
ishqoriy metallar ionlarining oqimi 
rentgen nurlari 
radioaktiv nurlar 
issiqlik energiyasi 
ultratovush 
mexanik ta’sir 
kimyoviy reaksiyalarning energiyasi 
Fotolyuminessensiya 
Katodolyuminessensiy
a 
Ionolyuminessensiya 
Rentgenolyuminessensi
ya 
Radiolyuminessensiya 
termo- yoki 
kandolyumi-ya 
sonolyuminessensiya 

---

tribolyuminessensiya 
xemilyuminessensiya 
Analitik kimyoda fotolyuminessensiya va xemilyuminessensiya 
usullari eng ko’p ishlatiladi. 
Lyuminessensiya 
usulining 
sezgirligi 
molekulyar 
yutilish 
usulinikiga qaraganda juda yuqori. Buning sababi lyuminessensiya 
usulining, nurlanish manbai intensivligining ortishi bilan, chiqish 
signalining kattaligi oshadigan, kuchga bog’liq bo’lgan usullar jumlasiga 
kirishidir. Lyuminessensiya usuli bilan aniqlanadigan ko’pchilik 
moddalar uchun, aniqlash chegarasi 10
-3
mkg/ml dan oshmaydi. Eslatib 
o’tamiz, yutilish spektroskopiyasida bu kattalik bir-ikki tartib (10–100 
marta) past. Ammo fluoressensiyalanuvchi, fosforessensiyalanuvchi yoki 
lyuminessensiyalanuvchi moddalarning soni cheklangan.
Ideal sharoitlarda (lyuminessensiya kvant chiqishi va yutilishning 
molyar koeffisiyentini yuqori qiymatlarida, tajriba natijalarini yaxshilash 
uchun kiritiladigan tuzatishlarning yo’qligi va hokazo), hatto qo’zg’atish 
manbai sifatida oddiy lampani qo’llab ham, aniqlash chegarasini 
pikogramm/millilitrgacha kamaytirish mumkin. Qo’zg’atish manbai 
sifatida lazer, kuzatish uchun esa fluoressent mikroskop ishlatilgan 
maxsus tajribada, diametri 10 mkm bo’lgan alohida kremnozem 
zarrachasiga shimdirilgan rodamin 6J ning 8000 ta bo’yoq molekulasini 
(

6
*
10
-18
g.) aniqlashga erishilgan. 
Aniqlashning yuqori sezgirligi, bir qator hollarda aniqlanadigan 
modda miqdorining katta oraliqda (ba’zida konsentrasiyaning to’rtinchi 
tartibli qiymatigacha) o’zgarishi va shunday sharoitlarda analiz 
natijalarini xuddi yutilish spektroskopiyasidagidek takrorlanishi, 
lyuminessent analiz usulining rivojlanishini va keng qo’llanilishini 
ta’minladi.