Moddiy ishlab chiqarish asoslari

2.2. Yoqilg‘i-energetika majmuasi
Yoqilg‘i-energetika sanoati har qanday mamlakat yoki rayonning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishining asosini tashkil qiladi. Energetika sanoati xalq xo‘jaligining asosiy bo‘g‘inlaridan bo‘lib, u sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. U iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvini ko‘p jixatdan aniqlab beradi.
Yoqilg‘i-energetika sanoati yoqilg‘i xom ashyosini qazib olish va iste’mol qilish, elektr energiya ishlab chiqarish va uni taqsimlash tarmoqlarining o‘zaro va bir-biri bilan bog‘langan yig‘indisidir. Demak, yoqilg‘i-energetika majmuasi yoqilg‘i va elektroenergetika sanoatining o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan tarmoqlari yig‘indisidan iborat. Mamlakat yoki hudud qancha ko‘p energiya ishlab chiqarsa va iste’mol qilsa, u shuncha ko‘p mahsulot ishlab chiqaradi va iqtisodiy rivojlanish darajasi shuncha yuqori bo‘ladi.
Yoqilg‘i-energetika sanoatining xom ashyosi bo‘lib, yoqilg‘i (neft, gaz, ko‘mir, torf, yonuvchi slanets, yog‘och, uran) va gidroresurslar (daryo va dengiz oqimi, qalqish energiyalari) hisoblanadi. Hozirgi paytda energiyani noan’anaviy usullar bilan olishning rivojlanishi tufayli quyosh energiyasi, shamol kuchi, erning ichki issiqligi ham energetika xom ashyosi sifatida qaralmoqda.
Yoqilg‘i resurslari xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari uchun energiya ishlab chiqarishning asosiy manbai bo‘lib hisoblanadi. Ammo fan va texnikaning rivojlanishi bilan u yoki bu energiya manbaining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati o‘zgarib turadi. Yoqilg‘ining turli xillarini bir-biri bilan taqqoslash uchun ular shartli yoqilg‘iga aylantiriladi. Shartli yoqilg‘i deb, 1 kg yoqilg‘i yonganda 7 ming kkal (29 MJ/kg) energiya beradigan, issiqlik koeffitsenti bir deb qabul qilingan yoqilg‘iga aytiladi. 1 kg toshko‘mirning issiqligi 1 kg shartli yoqilg‘ining issiqligiga teng.
Issiqligi kam bo‘lgan yoqilg‘i xom ashyolari torf, slanets, qo‘ng‘ir ko‘mir va yog‘och hisoblanadi. SHuning uchun ularni uzoq masofalarga tashib yurishning iqtisodiy foydasi yo‘q. Ular mahalliy yoqilg‘i bo‘lib hisoblanadi. Qo‘ng‘ir ko‘mir ham issiqlik koeffitsenti kam bo‘lganligi sababli qazib olinadigan joyida va unga yaqin bo‘lgan hududlarda ishlatiladi. Masalan, O‘zbekistonda Angren qo‘ng‘ir ko‘mir koni yaqinida «Angren», Nurobod shaharchasida «Yangi Angren» GRESlari qurilgan. Ushbu GRES larda ko‘mir yoqilib, olingan elektroenergiya iste’molchilarga jo‘natiladi, chunki ko‘mirning kuli ko‘p bo‘lganligi uchun uni uzoq masofaga tashish iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamaydi.
Yoqilg‘i resurslarining qiymati faqat ularning kaloriyasigagina bog‘liq bo‘lmay, balki undan foydalanish imkoniyatiga hamda qazib olish xarajatlariga ham bog‘liq. Eng tejamli yoqilg‘i xom ashyosi neft va gazdir, chunki ularni qazib olish va quvurlar orqali iste’molchiga jo‘natish arzonga tushadi. Mahsulot birligini olish (yoki 1 t yoqilg‘i qazib olish) uchun sarflangan va pulda ifodalangan barcha xarajatlar mahsulot tannarxi deb ataladi.
Muayyan vaqt davomida ma’lum bir hududda (mamlakat, iqtisodiy rayon, viloyat va h.k.) yoqilg‘i va energiyaning turli xillarini qazib olish, xom ashyosini qayta ishlash va iste’mol qilish umumiy hajmini va tarkibini ifodalaydigan barcha ko‘rsatkichlar yoqilg‘i-energetika balansi deb ataladi.