Moddiy ishlab chiqarish asoslari

Neft sanoati-ushbu sanoat tarmog‘i XX asrning o‘rtalaridan boshlab jahon yoqilg‘i-energetika sanoatida etakchi o‘rinni egallab kelmoqda. Neft xalq xo‘jaligida g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Undan yoqilg‘ining turli xillari, ko‘p miqdorda kimyo mahsulotlari, surkov moylari olinadi. Ichki yonish dvigatellari bug‘ mashinalarini siqib chiqara boshlagandan keyin, benzin, kerosin hamda boshqa neft mahsulotlari ishlab chiqarila boshlangandan keyin, shuningdek bu mahsulotlar motor va reaktiv yoqilg‘i sifatida qo‘llaniladigan bo‘lgandan keyin neftning yoqilg‘i sifatidagi ahamiyati nihoyatda ortib ketdi. Neft mahsulotlaridan kimyo sanoatining turli tarmoqlari uchun, ayniqsa organik sintez uchun foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘lib qoldi.
Neft xom ashyo holida ishlatilmaydi, qayta ishlash natijasida, undan turli xil yoqilg‘i va yangi kimyoviy mahsulotlar olinadi. Neftni qayta ishlashdan chiqqan moy elektrostansiyalarda yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. Neftni qazib olish ko‘mirni qazib olishdan o‘rta hisobda 4 barobar arzon tushadi. Xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida neftdan foydalanish juda ko‘p mablag‘ni tejashga imkon beradi.
Neftning tannarxiga uning qanday chuqurlikda yotgani emas, balki konning qanchalik kattaligi, bitta burg‘u qudug‘idan naqadar ko‘p neft olish mumkinligi ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Neft qazib olishning eng arzon usuli fontan usuli bo‘lib, bunda neft quduqlardan neft-gazning bosimi ta’sirida otilib chiqadi. Vaqt o‘tgan sari bosim asta-sekin pasaya boradi va uni turli usullar bilan oshirib turiladi. Bosim kam yoki butunlay yo‘q joylarda neftni nasoslar yordamida qazib olinadi.
Neft jahondagi 80 ga yaqin davlatda qazib olinadi, ammo bir yilda 100 mln t dan ortiq neft qazib oladigan davlatlar bor-yo‘g‘i 7 ta: Rossiya, AQSH, Saudiya Arabistoni, Meksika, Buyuk Britaniya, Eron, Xitoy. Jahonda neft qazib olish bo‘yicha Rossiya, AQSH va Saudiya Arabistoni etakchi hisoblanadi.
Jahondagi eng yirik neft havzalari G‘arbiy Sibir (Rossiya), Texas (AQSH), Meksika qo‘ltig‘i (AQSH, Meksika), Fors qo‘ltig‘i (Eron va Arab davlatlari), SHimoliy dengiz hisoblanadi. Ammo neft zaxiralarining asosiy qismi rivojlanayotgan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. Bu esa neftni uzoq masofalarga tashishga olib keladi. Jahon dengiz transportida tashiladigan yuklarning asosiy qismini neft tashkil qiladi. Hozirgi paytda asosiy neft tashish yo‘nalishlari qo‘yidagilar: Fors qo‘ltig‘idan G‘arbiy Yevropaga, Shimoliy Afrikadan Janubiy Yevropaga, Venesueladan Shimoliy Amerikaga, Rossiyadan Sharqiy Yevropaga.
1960 yilda neft qazib olish va uni sotish narxini tartibga solib turish maqsadida neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEK) tuzildi. Ushbu tashkilotga 13 ta davlat a’zo bo‘lib kirgan: Birlashgan Arab Amirliklari, Venesuela, Gabon, Jazoir, Indoneziya, Iroq, Qatar, Quvayt, Liviya, Nigeriya, Eron, Saudiya Arabistoni, Ekvador.
Neft sanoati faqat neft qazib olish bilan emas, balki uni qayta ishlash bilan ham shug‘ullanadi. Hozirgi paytda neftni qayta ishlash korxonalari iste’molchiga yaqin qurilmoqda, chunki turli tayyor mahsulotlarni tashigandan ko‘ra, neftni tashish arzonga tushadi.