Moddalar va ularning xossalari. Geokimyo Elementlarning yer qobig’ida va koinotda tarqalishi Biogen elementlar

1. Kimyoviy xossalarga – moddalarning metall yoki metallmasligi, oksidlovchi yoki qaytaruvchanligi, asos yoki kislotaliligi, yonish yoki yonmasligi kabi xossalar kiradi. Umuman shu moddaning qaysi moddalar bilan reaksiyaga kirisha olish xossasini belgilab beradi. Moddalarning kimyoviy xossalarini o’rganish mobaynida ularning tarkibi o’zgaradi.
2. Fizikaviy xossalarga – moddalarning agregat holati (gaz, qattiq, suyuq), qaynash, suyuqlanish, muzlash (qotish) temperaturalari, eruvchanligi, zichligi, rangi, hidi kabi xossalar kiradi. Moddalarning fizikaviy xossalarini o’rganish mobaynida ularning tarkibi o’zgarmaydi.
1860-yilda Germaniyaning Karlsure shahrida bo’lib o’tgan xalqaro kimyogarlar s’yezdida olimlar tomonidan Lomonosov ta’limoti to’g’ri ekanligi tan olindi va atom va molekula tushunchalariga ta’rif berildi.
Atom. Qadimgi yunon faylasufi, materialist Levkip va uning shogirdi, yunon faylasufi Demokrit modda bir-biridan bo’shliq fazo bilan ajralgan juda ham mayda zarrachalardan tashkil topgan, degan ta’limotni ilgari surgan edi. Ular bunday zarrachalarni «atomlar» deb atab, birinchi bo’lib «atom» so’zini fanga kiritdilar. Lekin ular o’z fikrlarini isbotlash uchun ilmiy dalillar keltira olmaganlar, faqat faraz qilganlar, xolos. XVI asrning boshida fransuz olimi P.Gassendi tarixda unutilib ketgan «atom» tushunchasini yana fanga kiritdi.
Atom deb − kimyoviy elementlarning oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiruvchi eng kichik zarrachasiga aytiladi.
Keyinchalik kimyo fani rivojlanishi natijasida atom undan ham kichik bo’lgan zarrachalardan tashkil topganligi aniqlangandan keyin unga quyidagicha ta’rif berildi:
Atom – bu musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida harakatlanadigan manfiy zaryadli bir yoki bir nechta elektronlardan tashkil topgan elektroneytral zarrachadir.
Tabiatda turlicha massa, o‘lcham va xossalarga ega bo‘lgan atomlar mavjud.
Atomlar materiyaning asosiy tuzilma birligidir. Ular juda kichik bo‘lsada, o‘z o‘lchamlariga ega. Ularning diametri l A⁰ atrofida bo‘ladi (1 A⁰=10^-1O m). Hozirgi vaqtda A o‘lchov birligi nanometr bilan almashinib bormoqda. Bunda: (1 A⁰= 0,10 nm; 1 nm=1•10^-9 m).

Atomning eng muhim harakteristikasi yadrosining musbat zaryadlanganligidir. U son jihatdan elementning davriy jadvaldagi tartib nomeriga, yadro zaryadiga, protonlar soniga, elektronlar soniga teng bo’ladi.

Element nomi.	Tartib nomeri.	Yadro zaryadi.	Protonlar soni.	Elektronlar soni.
Temir (Fe)	26	26	26	26
Kremniy (Si)	14	14	14	14
Oltingugurt (S)	16	16	16	16
Fosfor (P)	15	15	15	15
Germaniy (Ge)	32	32	32	32