Modda va jism

Kimyoviy xossalari

1. 
   Asosli va amfoter oksidlar yoki asoslar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi. K₂O + 2HNO3 → 2KNO₃ ZnO + H₂CO₃ → ZnCO₃ + H₂O 2Al(OH)₃ + 3H₂SO₄ → Al₂(SO₄)₃ + 3H₂O Be(OH)₂ + 2HI → BeI₂ + 2H₂O
   
2. 
   Ko’pchilik kislotalar qizdirilganda suv va angidiridlar hosil bo’ladi. H₂CO₃ → CO₂ + H₂O H₃PO₄ → P₂O₅ + H₂O
   
3. 
   Metallar bilan ta’sirlashuvi.
   

Indikator nomi	Neytral ertma rangi	Kislota ertmasidagi rngi
Lakmus	Binafsha	Qizil
Fenolftalin	Rangsiz	Rangsiz
Metil zarg’ldog’i	To’q sariq	Pushti

Aktivlik qatorida vodoroddan chapda joylashgan metallar kislotalar bilan ta’sirlashib tuz va vodorod (H₂) gazini hosil qiladi, H₂SO₄ , HNO₃ lar bundan mustasno. Aktivlik qatorida vodoroddan o’ngda joylashgan metallar kislarodsiz kislotalar bilan ta’sirlashmaydi, kislarodli kislota( H₂SO₄ , HNO₃ )lardan vodorod gazi siqib chiqara olmaydi.

Metallarning aktivlik qatori (Beketov qatori)

Li Cs K Ba Ca Na Mg Oksidlovchilik ortadi, aktivlik kamayadi	Be Al Mn Zn Cr Fe Cd Co Ni Sn Pb	Qaytaruvchilik ortadi, aktivlik ortadi. (H) Bi Cu Hg Ag Pt Au
Aktiv metallar – elektrolizda o’rniga H2O qaytariladi va katodda H2 ajraladi.	O’rta aktiv metallar – elektrolizda Me va H2O qaytariladi hamda katodda Me va H2 ajraladi.	Passiv metallar – elektrolizda Me qaytariladi va katodda Me ajraladi.

Ushbu qatorda Li dan Be ga qadar bo’lgan metallar suv va kislotalardan H₂ –gazini siqib chiqaradi.Ushbu qatordagi Al dan Pb gacha bo’lgan metallar suv bilan ta’sirlashmaydi, kislotalardan esa H₂ – gazini siqib chiqaradi. Vodoroddan o’ngda joylashgan metallar kislarodsiz kislotalar va suv bilan ta’sirlashmaydi, ammo kislarodli kislotalar HNO₃ , H₂SO₄ lar bilan ta’sirlashsadi ammo H₂- gazini siqib chiqara olmaydi. 2Li + H₂O → 2LiOH + H₂↑ Mg + H₂O_(sovuq) → MgO + H₂↑ Mg + H₂O_(issiq) → Mg(OH)₂↓ + H₂↑ 2Na + 2HBr → 2NaBr + H₂ Al + H₂O → ? Fe + H₂O→ ? bu reaksiyalar bormaydi. 2Al + 6HCl → 2AlCl₃ + 3H₂ Fe + 2HCl → FeCl₂ + H₂↑

Moddalarning tarixiy (trivial) nomlari	Ularning formulalari
Ingiliz tuzi (taxir tuz)	MgSO4* 7H2O
Antixlor	Na2S2O3 * 5H2O
Barit suvi (eritmasi)	Ba(OH)2
Barit oqi	BaSO4
Glauber tuzi	Na2SO4 *10 H2O
Gil tuproq (korund)	Al2O3
Boksit	Al2O3 * nH2O
Nefelin	Na2O *Al2O3 *2SiO2
Kuprit	Cu2O
Rux shpati	ZnCO3
Grinokit	CdS
Kinovar	HgS
Pirolyuzit	MnO2
Gausmanit	Mn3O4
Braunit	Mn2O3
Temir kuporosi	FeSO4 * 7H2O
Mis kuporosi	CuSO4 * 5H2O
Malaxit	(CuOH)2CO3
Gips	CaSO4 * 2H2O
Alabaster (kuydirilgan gips)	CaSO4 * 0.5H2O
Ohaktosh	CaCO3
Magnetit	Fe3O4
Gematit	Fe2O3
Limonit	FeO2 * nH2O
Sderit	FeCO3
Xlorli ohak	CaOCl2
Kuydirilgan ohak	CaO
So’ndirilgan ohak	Ca(OH)2
Ohakli sut (suvli suspenziyasi)	Ca(OH)2
Mochevina (karbomid)	(NH2)2CO
Tiomochevina	(NH2)2CS
Plavik kislota (kons eritmasi)	HF
Smentit	Fe3C
Rux oqi (sink oqi)	ZnO
Shoh arog’i (zar suvi)	HNO3*3HCl
Kaustik soda (natriy ishqori)	NaOH
Soda	Na2CO3
Qizil qon tuzi	K3[Fe(CN)6]
Sariq qon tuzi	K4[Fe(CN)6]
Berlin zangorisi	Fe3[Fe(CN)6]2
Trumbul ko’ki	Fe4[Fe(CN)6]3
silvinit	nKCl * mNaCl
Galit(osh tuzi)	NaCl
Dalomit	MgCO3*CaCO3
Magnezit	MgCO3
Qum tuproq	SiO2
Kaolin	Al2O3 *2SiO2 *2H2O
Karnalit	KCl *MgCl2 *6H2O
Kainit	KCl * MgSO4 * 3H2O
Dala shpati(ortoklaz)	K2O *Al2O3 *6SiO2
Karborund	SiC
Silan	SiH4
Shisha	Na2O * CaO * 6SiO2
Olevin	MgSiO3
Apatit	Ca3(PO4)2
Ftorapatit	3Ca3(PO4)2 * CaF2
Flyuorit (plavik shpati)	CaF2
Kriolit	Na3[AlF6]
Pirit	FeS2
Xalkozin(mis yaltrog’i)	Cu2S

TUZLAR

Tuzlar - metall atomlari va kislota qoldig'idan iborat(kislota tarkibidagi vodorod atomlarining metallar bilan almashinuvidan hosil) bo'lgan murakkab moddalardir. Masalan: KCI, NaHCO₃, Na₂CO₃, Al(OH)Cl₂, AICI₃, Zn(OH)Br, K₂HPO₄ va hk.
Tuzlarning sinflanishi(klassifikatsiyasi)

1. 
   O'rta(normall) tuzlar - metall atomi va kislota qoldig'idan iborat bo'lgan moddalar. Masalan: K₂SO₄ MgBr₂, Al₂(SO)₃, Cu(NO₃)₂, Na₂CO₃, Li₃PO₄ CaHPO₄ va hk. Oʻrta tuzlarning nomlanishi: Oksidlar nomlanganidek, agar metalning valentligi o'zgaruvchan bo'lsa metalning nomi, valentligi va anionning nomi aytiladi, agar metalning valentligi o'zgarmas bo'lsa metal va anion to'g'ridan-to'g'ri aytiladi. Masalan: KCl-kally xlorid, CuSO₄-mis (2) sulfat, CuBr-mis (1) bromid, Al₂(SO₃)₃-alyuminiy sulfit, Fe₃(PO₄)₂-temir (2) fosfat, FePO₄,-temir (3) fosfat, CaHPO₃ -kalsiy fosfit (fosfit kislota ikki negizli kislota hisoblanadi) va hk.
   
2. 
   Nordon tuzlar - metall atomi, vodorod va kislota qoldig'idan iborat (ya'ni kislota malekulasidagi vodorod atomlari bilan metall atomlari to'liq almashinmagan holda hosil bo'lgan) moddalardir. Masalan: NaHCO₃, Ca(HSO₄)₂, KH₂PO₄ K₂HPO₄, LiHS, AI(HSO4)₃, Mg(HCO₃)₂, CsHSO₄ va hk. Nordon tuzlarning nomlanishi: metall atomi va vodorli anionning nomi aytiladi. NaHCO₃-natriy gidrokarbonat, Cu(HSO₄)₂ mis (2) gidrosulfat, KH₂PO₄-kally digidrofosfat, Fe(H₂PO₄)₃-temir (3) digidrofosfat, K₂HPO₄-kaliy gidrofosfat va hk.
   
3. 
   Asosli tuzlar-tarkibida metall atomi, gidroksid va kislota qoldig'idan iborat(ya'ni asos malekulasidagi gidroksid qoldiqlari kislota qoldiqlari bilan to'liq almashinmagan holda hosil bo'lgan) murakkab moddalardir. Masalan:
   

Zn(OH)Br, (CuOH)₂CO₃, Mg(OH)NO₃, Al(OH)₂CI, Al(OH)SO₄ va hk. Asosli tuzlarning nomlanishi: metal, metalning valentligi(o'zgaruvchan bo'lsa), gidroksidlar soni va kislota qoldig'ining nomi aytiladi. Zn(OH)Br-rux gidroksobromid, Al(OH)₂Cl-alyuminiy digidroksoxlorid, (CuOH)₂CO₃-mis (2) gidroksokorbonat, Fe(OH)SO₄ - temir (3) gidroksosulfat, (Fe(OH)₂)SO₄-temir (3) digidroksosulfat va hk.

4. 
   Qo'sh(aralash) tuzlar-kislota malekulasining vodorod atomlarini har xil metallar bilan almashinuvidan hosil bo'lgan murakkab moddalar, Masalan: KCr(SO₄)₂, K₂Zn(SO₄)₂, NaCl- KCI, (NH4)2Fe(SO4) 12H₂O, NaAl(SO4), va hokozolar. Qo'sh tuzlarning nomlanishi: birinchi yozilgan metal yoki katlonning nomi, keying metalning (valentligi o'zgaruvchan bo'lsa valentligi bilan aytilib)nomi va anlonning nomi aytiladi. KCr(SO4)-kally xrom (3) sulfat, (KCr),(SO4)-kally xrom (2) sulfat, KCr(SO)-kaliy xrom (3) sulfat, (NH4)2Fe(SO4)2-ammoniy temir (2) sulfat, KCI NaCl-silvinit va hokozolar
   
5. 
   . Kompleks(donor-akseptor yoki koordinatsion birikmalar) tuzlar-metall atomi va kompleks anion saqlovchi murakkab moddalar. Masalan: [Ag(NH3)2]CI, Na[Al(OH)4], Ka[Fe(CN)6], Na,[AlFa], Ka[PtCla], [Cu(NH)4]Cl₂, va hokozolar.
   

Kompleks tuzlarning nomlanishi: asosan tarixiy(trivial) nomi bilan ataladi. Sistematik nomenkulaturaga ko'ra esa dastlabki metalning nomi(o'zgaruvchan valentli bo'lsa valentligi aytiladi) kompleksion tarkibidagi anion(ya'ni ligandlar) soni va nomi aytilib, uning tarkibidagi metalning lotincha nomi va valentligi aytiladi. K[Fe(CN)-kally geksosionat ferrat(2), Fe,[Fe(CN)]-temir (2) geksoslonat ferrat(3), Na[AI(OH).J-natriy tetragidrokso alyuminat, K[PtCl]-kally geksoxloro platinat(2), [Pt(NH),C,]Ch-diamino, dixloroplatinat(4) xlorid va hokozolar.Tuzlarning tarkibiga metall atomidan boshqa NH4-ammonly loni ham (ya'ni ammonly kationi va kislota qoldig'idan iborat tuzlar) kiritiladi.

Tuzlarning olinish usullari

1. 
   Metallning metallmas bilan ta’sirlashuvidan: Fe + S = FeS.
   
2. 
   Metallning kislota bilan ta’sirlashuvidan: Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂ .
   
3. 
   Metallning tuz bilan ta’sirlashuvidan: Cu + Hg(NO₃)₂ = Cu(NO₃)₂ + Hg.
   
4. 
   Amfoter oksid hosil qiluvchi metallarning ishqorlar bilan ta’sirlashuvidan: Zn + 2NaOH = Na₂ZnO₂ + H₂ .
   
5. 
   Asosli oksidlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan: CaO + 2HCl = CaCl₂ + H₂O.
   
6. 
   Asosli oksidlarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan: MgO + SiO₂ = MgSiO₃.
   
7. 
   Asoslarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan: 2KOH + H₂SO₄ = K₂SO₄ + 2H₂O; KOH + H₂SO₄ = KHSO₄ + H₂O; Bi(OH)₃ + HCl = Bi(OH)₂Cl + H₂O.
   
8. 
   Asoslarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan: NaOH + CO₂ = NaHCO₃; 2NaOH + CO₂ = Na₂CO₃ + H₂O.
   
9. 
   Ishqorlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan: CuCl₂ + NaOH = Cu(OH)Cl + NaCl; CuCl₂ + 2NaOH = Cu(OH)₂+ 2NaCl.
   
10. 
    Ishqorlarning metallmaslar bilan ta’sirlashuvidan: 2NaOH + Cl₂ = NaCl + NaClO + H₂O.
    
11. 
    Tuzlarning kislotalar bilan ta’sirlashuvidan: BaCl₂ + H₂SO₄ = BaSO₄ + 2HCl.
    
12. 
    Tuzlarning kislotali oksidlar bilan ta’sirlashuvidan: Na₂CO₃ + SiO₂ = Na₂SiO₃ + CO₂ ; CaCO₃ + CO₂ + H₂O = Ca(HCO₃)₂.
    
13. 
    Tuzlarning tuzlar bilan ta’sirlashuvidan: Ba(NO₃)₂ + Na₂SO₄ = BaSO₄ + 2NaNO₃.
    
14. 
    Tuzlarning metallmaslar bilan ta’sirlashuvidan: 2KJ + Cl₂ = 2KCl + J₂.
    

Fizikaviy xosslari

Barcha tuzlar odatdagi sharoitda qattiq moddalar bo'lib, tabiatda turli rangda (tuzlarning rangi metal atomiga bog'liq masalan: Na⁺, K⁺, Li⁺, NH⁴⁺, Mg²⁺, Ca²⁺, Ba²⁺, Al³⁺ lar oq rangda, Cu²⁺-ko'k-havorang, Fe²⁺ och-yashil, Fe³⁺ qo'ng'ir, Cr³⁺ yashil qo'sh yoki kompleks tuzlar esa kationga xos ranglarni bermaydi ular tarkibiga qarab turli xil rangda) bo'lishi mumkin. Suvda eruvchanligiga qarab tuzlar 3ga bo'linadi: Qiyin eruvchi, oz eruvchi va yaxshi eruvchi tuzlarga!!!

Ayrim tuzlarning suvdagi eritmasining indikatorlarga munosabati

Tuzlarning eritmalari	Tuz eritmalarining indikatorlarga ta’siri
	Lakmus	Fenoftalin	Metil zarg’aldog’I
Kaliy nitrat	Binafsha	Rangsiz	To’q sariq
Aluminiy nitrat	Qizaradi	Rangsiz	Pushti
Natriy karbonat	Ko’karadi	To’q qizil	Sariq