Mirzo ulug bek nomidagi

Eksperiment-o‘rganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish, eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda

239

nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan obyektni tegishli tarzda о ‘zgartirish yoki uni aks ettirish. Eksperiment jarayonida o'rganilayotgan obyekt uning mohiyatini buzib ko‘rsatishi mumkin boigan nojo‘ya ta’sirlardan ajratiladi va «sof shakl»da ifoda etiladi.
Eksperimentning asosiy xususiyatlari:

0. 
   tadqiqot obyektiga (kuzatishdagiga qaraganda) yanada faolroq munosabat, shu jumladan, uni o‘zgartirish va qayta tuzish;
   

0. 
   obyektning xulq-atvorini nazorat qilish va natijalami tekshirish imkoniyatining mavjudligi;
   
1. 
   tadqiqotchining xohishiga ko‘ra, o‘rganilayotgan obyektni bir necha marta aks ettirish mumkinligi;
   
2. 
   hodisalaming tabiiy sharoitlarda kuzatilmaydigan xossalarini topish imkoniyatining mavjudligi.
   

Eksperimentlaming turlari juda xilma-xildir. Vazifalariga qarab tadqiqot (qidirish), tekshirish (nazorat) va aks ettirish eksperimentlari farqlanadi. Obyektlaming xususiyatiga qarab fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy va h.k. eksperimentlar farqlanadi. Sifat va son eksperimentlari ham mavjud. Fikriy eksperiment-ideallashtirilgan obyektlar haqida fikr yuritish protseduralari tizimi hozirgi zamon fanida keng tarqalgan.
Taqqoslash-obyektlar (yoki ayni bir obyektning rivojlanish bosqichlari)ning о ‘xshashyoki farqli jihatlarini, ya’ni ulaming ayniyligi va tafovutlarini aniqlovchi bilish operatsiyasi. U faqat turkum hosil qiluvchi turdosh predmetlar majmuidagina ma’no kasb etadi. Predmetlarni turkumda taqqoslash ayni tadqiqot uchun muhim belgilarga qarab amalga oshiriladi. Bunda bitta belgiga qarab taqqoslanayotgan predmetlarni boshqa belgiga qarab taqqoslash bo'lmasligi ham mumkin. Taqqoslash mantiqiy usul-analogiyaning (quyida qarang) negizi hisoblanadi va qiyosiy-tarixiy metodning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Uning maqsadi-ayni bir' hodisa yoki birgalikda mavjud har xil hodisalar rivojlanishining turli bosqichlari (davrlari, darajalari)ni bilishda umumiy va xususiy holatlami aniqlash. *