Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

la //-le //-lө:
uyg‘. 
adamla
“odamlar”, 
gulө
“gullar”; -
nar//-ner:
 
q.qalp
. 
qatunnar “x
otinlar”,
senner 
“senlar”; 
-nor:
 
turkm.
oglonnor 
“o‘g‘lonlar
”, -
dar//-
der
: 
ozarb.
agačdar “
daraxtlar”, qoz. 
sӧzder 
“so‘zlar”; 
-tar //-ter:
 
boshq. 
agastar 
“daraxtlar”; -
zar//zer
: 
ozarb.
 gazzar 
“g‘ozlar
”, üküzzer 
“ho‘kizlar”. 
Turkiy tillarda otlarga xos kichraytirish-erkalash qo‘shimchalari 
quyidagilar:
-ča//če//-še:
 
tat.
 terkimše 
“guruhcha”,
 
qoz
. bıtaqša 
“butoqcha”, ozarb.
 bağča 
“bog
‘
cha”, 
q.qalp.
jolša 
“yo‘lcha”; 
-čik//-čıq//-juq//-jek:
 
turk.
evčik 
“uycha”, 
turkm.
kөprujuq 
“ko‘prikcha”,
 
q.balq.
qızčıq
“qizcha”; 
-qa//-ka//-ke//-ğe:
 
qirg‘.
 
atake 
“otajon”,
 
qoz
. šešeke 
“onajon” singari. 
O‘zbek tilidagi kelishik, egalik, kesimlik, shaxs, zamon affikslari ham 
boshqa turkiy tillarning talaffuz qonuniga ko‘ra turlicha fonetik variantlarda 
ishlatiladi. Xususan, hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko‘p variantli bo‘lib, 
ularning qo‘llanishi quyidagicha: 
1)
 
o‘zb., uyg‘.
-nıŋ
//-niŋ 
shakllari:
ataniŋ, bizniŋ; 
2)
 
qirg‘. 
nın//-nun //- din//- dun//-tin //-tun 
shakllari: 
balanin, tonun, tondun, 
oqtun; 
3) ozarb., gag., turk. -
in//- un //-nün //-nun:
arabanın , onların, benim, bizim
.
Yoqut tilida qaratqich kelishigi mavjud emas. Bu kelishik ifodalaydigan 
grammatik ma’no aniqlovchi-aniqlanmish munosabati orqali voqelanadi: 
at baha
“ot boshi”
5
. 
O‘zbek tili lug‘at tarkibini ko‘zdan kechirsak, unda umumiy turkiy tillarga, 
O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi turkiy tillarga tegishli va faqat o‘zbek tilining 
5
Dadaboyev H., Xolmanova Z.
Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. 
-T., 2015. -B. 55-56. 

---

37 
o‘ziga xos so‘zlarni uchratamiz. Umumiy turkiy tillarga tegishli so‘zlarning 
dastlabki qo‘llanishini runik yozma yodnomalarda uchratamiz.
Qardosh bo‘lmagan tillardan 
o‘zlashgan so‘zlar
haqida gap borar ekan, 
bunda dastlab sug‘d, hind, xitoy tilidan o‘tgan leksik elementlar nazarda tutiladi. 
Hozirgi O‘rta Osiyo, Qozog‘iston va Sibir, hatto, Evropada yashagan qadimgi 
turkiylar sug‘d, hind, xitoy xalqlari bilan iqtisodiy, madaniy, diniy aloqada 
bo‘lgan. Oʻrnatilgan yaqin munosabatlar, oʻzga tillardan qilingan tarjimalar turkiy 
til leksik qatlamining boyishiga ta’sir etgan.
Sug‘dcha so‘zlar.
Markaziy Osiyoda mil. av. III-II asrlardan boshlangan 
jadal etnomadaniy munosabatlar turkiy xalqlarning butun Dashti Qipchoq bo‘ylab, 
Xitoy devoridan Dunaygacha chiqib borishiga olib keldi. Sug‘dlar esa mil. av. IV-
III asrlardan boshlab xalqaro savdo yo‘llari orqali Sharqqa kira borib, avvalo, O‘rta 
Osiyoda, qolaversa, Sharqiy Turkistonda turklar bilan faol munosabatga kirishib 
ketdi. IV asr-312 yilga mansub sug‘d maktublari majmuasi shundan dalolatdir. 
Arablar istilosidan keyin sug‘dlarning turklar bilan etnik yaqinlashuvi, aralashuvi 
yanada kuchaygan. Bu jarayon butun O‘rta Osiyoni qamragan va Sharqiy 
Turkistonda ham uzoq davom etgan. Masalan, L.I. Chuguevskiy sug‘dlarning 
assimiliyatsiya qilinish jarayoni XIII asrda ham davom qilganligini hujjatlar 
asosida ko‘rsatib bergan. Manbalarning guvohlik beruvicha, ilk o‘rta asrlarda sug‘d 
tili va yozuvining qo‘llanish doirasi Sug‘d davlatidan chiqib, Marv, Shimoliy 
Boxtar va ulkan turk o‘lkalari – Choch vohasi, Farg‘ona, Yettisuv, hozirgi Sinjon 
yerlari va Markaziy Mo‘g‘ilistonga qadar yoyilgan edi. Bu, avvalo, O‘rta va 
Markaziy Osiyodan o‘tgan savdo karvon yo‘llari, xususan, ipak yo‘lida turklar 
bilan sug‘dlarning birgalikda olib borgan ishlari, shuningdek, uch diniy oqim – 
buddizm, moniylik va nasturiylikni yerli xalqlar, jumladan, turklar orasida yoyish 
yo‘lidagi sa'y-harakatlar bilan bog‘liq. Yana bir jihati, ayrim yurtlarda turk-sug‘d 
ikki tilliligi ham amal qilgan. Mahmud Koshg‘ariyning yozishicha, Balasag‘un, 
Tiraz, Madinatulbayza shaharlarining xalqlari sug‘dcha va turkcha so‘zlashganlar. 
Ushbu fakt ikki masalaga e'tibor qaratishni taqozo etadi: birinchidan, bu o‘rinda 
shu o‘lkalarda ikki tilda so‘zlashuvchi ikki xalq yashaganligi ko‘zda tutilmoqda; 

---

38 
ikkinchidan, mazkur o‘lka xalqlari (sug‘daq, kanjak, arg‘ular) ning ikki tilliligi. 
Anglashiladiki, ikki xalqning aralash istiqomat qilishi, o‘zaro hamkorligi, diniy 
e'tiqodi, mavjud ikki tillilik oqibatida so‘z almashish jarayoni yuz bergan. Ya'ni 
turklar tilida sug‘dcha, sug‘dlar lug‘at tarkibida turkcha leksemalar qo‘llanilgan