Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
bar -gan -lar, kol-ga
(o‘zbek tili
qipchoq shevalari),
 
yük-sältmäk
(ozarbayjon tili). Singarmonizmning bu ko‘rinishi 

---

35 
–
palatal yoki tanglay singarmonizmida birinchi bo‘g‘in unlisi mustaqil bo‘lib, 
keyingi bo‘g‘indagi unlilar unga tobe bo‘ladi, ya’ni birinchisiga moslashadi. 
Turkiy tillarda dastlabki bo‘g‘indagi unlilarning lablanishi natijasida keyingi 
bo‘g‘indagi unlilar ham lablanadi: qirg‘. 
köllärdä,
alt. 
kalda
, yoq
.
qorobun
“ko‘ryapman”; 
turuoxput 
“turamiz”, 
oğolar
“bolalar”, qirg‘. 
quldor
"qo‘llar", turk. 
 
kolu
"qo‘li" . 
Ayrim turkiy adabiy tillarda singarmonizm o‘z kuchini yo‘qotib bormoqda. 
Rus va boshqa tillardan kirib kelgan yangi so‘zlar yordamida morfologik shakl 
tuzilganda singarmonizmga rioya qilinmaydi. Agar XX asr boshlariga qadar tilda 
singarmonizmning buzilishi 18-23 % bo‘lsa, keyingi davrda bu holat nisbatan
ko‘proq foizni tashkil etadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida singarmonizm sezilmas 
darajaga kelib qolgan. Bu hodisa ayrim so‘zlar tarkibidagina saqlangan: suzgich, 
ko‘rsatkich, bosqich, bezak, taroq; ulug‘, ulush, uchqun, tuyg‘u, buyuk, yugur 
kabi. 
Turkiy tillarning leksik jihatdan o‘ziga xosligi quyidagilarda 
ko‘zga tashlanadi: 
iŋäk
- ozarb., uyg‘., o‘zb. 
inäk
, olt., gag., qirg‘., tuv., 
turk, turkm. 
inek
; yoqut. 
ïnah
. Qadimgi turkiy tilda: 
i
ŋ
äk. 
Quralay / kuralai
: boshq. 
koralai,
qoz. 
kuralai
, o‘zb. (dial.)
 
kuralay
. L. Budagov lug‘atida “yovvoyi echki bolasi” ma’nosida qayd 
etilgan. 
Turk. 
sačlı sığır
“bizon”; turkm. 
dere sığırı
“bug‘u”; turkm. 
mal 
ğ
ara
“qora mol”; ozarb. 
dağ
 
kečisi
, qirg‘. 
tō e
č
ki
“tog‘ echkisi
”.
O‘ziga xos taraqqiyot bosqichini o‘tagan, milliy qadriyatlarni, urf-odat, 
an’analarni o‘zida mujassamlantiruvchi muloqot vositasi hisoblangan o‘zbek tili 
tabiatiga xos jihatlar shu tilning umumturkiy taraqqiyot davridagi xususiyatlari 
tahlilida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilining umumturkiy taraqqiyot davriga 
xos fonetik, leksik, grammatik xususiyatlar o‘sha davrda yaratilgan manbalarda, 
og‘zaki ijod namunalarida, dialektlarda o‘z ifodasini topgan.
O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi turkiy tillar grammatik qurilishida ham 
o‘xshash tomonlar mavjud. Turkiy tillardagi so‘z turkumlari, so‘z va shakl

---

36 
yasovchilar bir-biriga o‘xshaydi. Ammo affikslar har bir tilning o‘z fonetik 
tuzilishiga ko‘ra turlicha variantlarda keladi. Masalan, o‘zbek adabiy tilida
ko‘plik -lar affiksi bilan beriladi, hozirgi turkiy tillarda -
lar//
-
ler 
qo‘shimchasi va 
uning variantlari orqali ifodalanadi:
-