Мирзо Улу/бек номидаги Ўзбекистон миллий университети

Иккинчи +исм
Гидрогеодинамика
Бакалавр геологларнинг олдига қўйилган талаблар доирасида гидрогеодинамикани асосий йўналиши, қонунлари, атамалари ва бошқа асосий тушунчаларида тўхталиб ўтамиз.
Гидрогеодинамика айни вақтида гидрогеология фанининг асосий йўналиши деб қаралади.
Бу фан йўналиши ер ости сувларини ҳаракат қонуниятларини ўрганиб уларни миқдорий бахолаш услубларини ишлаб чиқади.
Гидрогеодинамика ўзининг услубларини математик физика асослари доирасида ишлаб чиқиб ўз олдига ер ости сувларини ҳаракатини башоратлаш ва уларни экологик талаблар доирасида оптимал бошқаришни мақсад қилиб қўяди.
Ушбу қисмда баён қилинадиган мавзуларни бир сўз билан, ер ости сувларининг ҳаракат қонуни, гидродинамик элементлар бўйича умумий тушунчалар деб ҳам қараш мумкин.

1. 
   Фильтрация жараёни тўғрисида асосий тушунчалар
   

Сув билан тўла тўйинган тоғ жинсларида юқорида қайд қилинган ҳамма турдаги сувларни учратишимиз аниқ. Гигроскопик, пўстлоқ (плёнка) шаклидаги сувлар жинсларни заррачаларини ўраб олади ва капилляр сувлар эса заррачалар туташган жойларида уларнинг бурчакларида туташ сувларни ҳосил қилади ва бу сувлар ер тортиш кучига бўйсинмайди. ғовакларнинг қолган юзасидан эса гравитацион сувлар оқиб ўтади.

Гравитацион сувларнинг сувга тўла тўйинган тоғ жинсидаги ҳаракатига - фильтрация деймиз. Фильтрация жараёни гидродинамика фанининг асосий ўрганиш ва тадқиқот объектидир.
Тоғ жинсларида фильтрация жараёнининг омили бу ғоваклик бўлиб, сувнинг харакати унинг ўлчамларига тўғридан-тўғри боғлиқ бўлади. Жинсларда мавжуд бўлган молекуляр- пўстлоқ сувлари фильтрация ходисасига салбий таъсир қилиб уни секинлаштирувчи омил бўлади. ғоваклар кичиклашиб борган сари уларнинг юзасини асосан пўстлоқ сувлари эгаллаб боради ва гравитацион сувлар учун жой қолмайди ва бундай тоғ жинсларида (гилмоя) фильтрация кузатилмайди. Бундан келиб чиқадики, фильтрация жараёнини ўлчамларига тўғридан-тўғри таъсир қилувчи омил, бу динамик ғовакликдир. Алоҳида динамик ғовак учун сув харакатини текшириб бўлмайди. Сув жинсда ғовакларнинг мураккаб тизими бўйлаб харакатда бўлади. Шунинг учун сувнинг харакати фильтрация муҳитининг умумий кўндаланг кесими учун ўрганилади.
Сувнинг ғовакли муҳит бўйлаб қилаётган харакатини асосий кўрсаткичи, бу фильтрация тезлигидир.
Фильтрация тезлиги бу бир вақт бирлигида бир бирлик юзадан оқиб ўтаётган сувнинг миқдори билан эътироф қилинади:
Q
Vқ ўлчами мғсут.
F
бу ерда: V-тезлик; Q- сувнинг сарфи; F-жинснинг кўндаланг кесимини майдони.
Шундай қилиб гидрогеологияда, шартли равишда, ер ости суви жинснинг бутун кўндаланг кесим юзасидан оқиб ўтади деб қабул қилинган. Фақат ер ости сувларида химик бирикмаларни харакатини текширганда бундай йўл тутиш нотўғри бўлиб, реал-хақиқий фильтрация кузатилаётган юзани эътиборга олиш керак. Бу юза актив- динамик ғовакликлар юзасидир. Бу қуйидаги ифода билан аниқланади:
F₁
n_g қ
F
F₁-хақиқий ғоваклар юзаси-яъни шу сув харакат қилаётган ғоваклар юзаси.
F-ғовак жинснинг умумий кўндаланг кесими
Шундай қилиб, хақиқий ўртача фильтрация тезлиги V_x қуйидагича ифодаланади.
Q
V_xқ -----
F₁
F₁қng F эътиборга олсак сувларнинг харакатини хақиқий тезлиги билан фильтрация тезлиги орасидаги муносабатни аниқлаймиз.
Q Q V
V_xқ қ қ
F₁ ngF ng
Бу формула сувнинг ғовакларидаги ўртача хақиқий харакати ҳар доим ўртача фильтрация тезлигидан катта эканлигини кўрсатади.
Фильтрация жараёнининг табиатига қараб ламинар ва трубалент оқим турлари ажратилади.