Mineralogiya

Kislorodli birikmalar
I – oddiy oksidlar:

Kuprit – Cu₂O Rutil – TiO₂

Korund – Al₂O₃ Anataz – TiO₂

Gematit – Fe₂O₃ Brukit – TiO₂

Uraninit – UO₂ Kassiterit – SnO₂

Kvars – SiO₂ Piroluzit – MnO₂

Xalsedon – SiO₂ Koesit – SiO₂

Opal – SiO₂· nH₂O Stishovit – SiO₂

II – murakkab oksidlar
Ilmenit – FeTiO₃

Ferberit – FeWO₄

Xrizoberill – BeAl₂O₄

Gubnerit – MnWO₄

Braunit – MnO · MnO₃

Perovskit – CaTiO₃

Shpinel – MgAl₂O₄

Kolumbit –(Fe,Mn)Nb₂O₆

Gercinit – FeAl₂O₄

Tantalit –(Fe,Mn)Ta₂O₆

Magnetit – FeO Fe₂O₃

Camarskit –(Y,Er)₄[(Nb,Ta)₂O₇]₃

Xromit – FeCr₂O₄
Suvli oksidlar
Brusit – Mg(OH)₂

Gessit – HFeO₂

Gibbsit – Al(OH)₃

Manganit – MnO₂[OH]₂

Diaspor – HAlO₂

Lepidoxrokit–FeO(OH)

Bu guruh minerallari–metall va metalloidlarning kislorod va gidroksidlar bilan qo`shilib hosil qiladigan eng oddiy birikmalarini o`z ichiga oladi. Keyingi ma`lumotlarga binoan kislorod bilan 40 dan ortiq kimyoviy element turli xil birikmalar hosil qiladi.

Yer po`stida oksidli birikmalar og`irligi bo`yicha 17% tashkil qiladi, bulardan 12% ni kremniy oksidi (SiO<sub>2</sub>), 3,9% ni temir oksidi va gidrooksidi tashkil qiladi. Boshqa elementlardan; alyuminiy, titan, marganec, xrom, mis oksidlari va boshqalar katta o`rin tutadi.

Atmosferada oksidlardan – karbonat angidrid (SO₂) va suv bug`lari keng tarqalgan va ularning tarqalish chegarasi yer yuzasidan 12 km balanddan o`tadi. Gidrosferaning tarkibi va asosiy qismi suvdan iborat, ular tabiatda keng tarqalgan.

Demak, yuqoridagilardan ma`lum bo`ldiki, tarkibi xilma-xil bo`lgan oksid, gidrooksidlarning maksimal miqdori Yer po`stining ustki qismlarida – erkin kislorodli atmosfera chegarasida joylashgan. Yer po`stining chuqur qismiga kislorodning kirib borishi yer osti suvining sathiga bog`liq. Yer po`stining ustki qismi turli tog` jinslari va ma`dan konlarining oksidlanish zonasi minerallarni qayta hosil qiluvchi kimyoviy reaksiyalar yuzaga keladigan maydon hisoblanadi. Ushbu oksidlanish maydonlarida yuzaga kelgan minerallar orasida metall oksidlari va gidrooksidlari muhim rol o`ynaydi. Oksidlanish zonasidagi ikkilamchi minerallarni paydo bo`lishida tarkibida karbonat angidrid bo`lgan yomg`ir suvlarining ahamiyati juda katta.

Havoga to`yingan 1 litr yomg`ir suvida 25-30 sm3 gaz borligi aniqlangan. Bu gaz tarkibining 30% ni kislorod, 60% azot va 10% ga yaqinini karbonat angidrid tashkil etadi. Yomg`ir suvi Yerning chuqur qismiga borgan sari erkin kislorod sulfid va shunga o`xshash birikmalarni oksidlantirish uchun sarf bo`ladi. Tog` jinslari va ma`dan maydonlarida ishtirok etgan Fe<sup>+2</sup> ,Mn<sup>+2</sup>, v<sup>3</sup> tez oksidlanib, kislorodli birikmalar hosil qiladi. Oksidlanish zonalarida dastlab yuzaga kelgan tuzlar (sulfatlar, karbonatlar va boshqalar) ma`lum tezlikda suv bilan reaksiyaga kirib parchalanadi – gidrolizlanadi, natijada metallarning aksariyati suvda qiyin eriydigan gidrooksidlar holida ajraladi. Minerallarning fizik hossalari ularning strukturasi (tuzilishi) va tarkibiga bog`liq. Oksidlar strukturasining (kubik, geksagonal) asosida zichlashgan kislorod atomi, hamda oktaedrlardagi bo`shliqda kationlar joylashadi. Kremniy, aluminiy va magniy oksidlari ion-kovalent bog`lanishni hosil qilsa, qolgan oksidlar (mis, temir, xrom va boshqalar) metall bog`lanishdan yuzaga keladi. Shuning uchun ham kremniy, alyuminiy, magniy oksidlari yuqori qattiqlikka ega, ya`ni kvars, shpinel, korund, xrizoberillarning qattiqligi – 7-9 ni tashkil etadi, qolgan oksidli minerallarning qattiqligi – 5-6 atrofida. Oksidlarning zichligi 2,5 dan (kvars) – 10,6 gacha (uranit) bu o`zgarish shu tarkibga kiruvchi elementlarning atom og`irligining ortib borishiga uzviy bog`liq.

Varoqsimon kristall strukturaga ega bo`lgan gidrooksidlar qatlamlari orasidagi mavjud bo`sh bog`lanishga binoan, uncha mustahkam bo`lmagan kristall panjarasi bilan belgilanadi.