Zamonaviy axborot texnologiya vositalari bilan

---

AMALIY ISH № 3.
ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYA VOSITALARI BILAN
TANISHISH
Ishning maqsadi.
Talabalarda tizimning faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari 
bo‘yicha amaliy bilim va ko‘nikmalar hosil qilish.
Masalaning qo‘yilishi. 
Tizimlarning faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari bilan 
bog‘liq asosiy tushunchalar haqida amaliy bilim olish.
Qisqacha nazariy ma’lumotlar 
Murakkab tizimlarning qurilishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishiga oid 
umumiy qonuniyatlar mavjud bo‘lib, ularni beshta guruhga ajratish qabul qilingan:
1-guruhdagi qonuniyatlar (qism va butun orasidagi o‘zaro ta’sir 
qonuniyatlari): yaxlitlik
(yoki emerjentlik) qonuni; additivlik qonuni, sinergizm qonuni.
2-guruhdagi qonuniyatlar (iyerarxik tarzda tartiblanganlik qonuniyatlari): 
kommunikativlik qonuni; iyerarxiklik qonuni.
3guruhdagi qonuniyatlar (tizimni amalga oshiruvchanlik qonuniyatlari): 
ekvifinallik qonuni; “muqarrar xilma-xillik” qonuni.
4-guruhdagi qonuniyatlar (tizimni rivojlantirish qonuniyatlari): tarixiylik 
qonuni; o‘z-o‘zini tashkillashtirish qonuni.
5-guruhdagi qonuniyatlar (barcha tizimlar uchun umumiy bo‘lgan 
qonuniyatlar): ko‘p tizimlilik qonuni; “80/20” qonuni.
1-guruh qonunlari 
 G1.1. Yaxlitlik qonuni
. Tizim boshqa-boshqa vazifalarni bajarishga 
mo‘ljallangan bir nechta elementlardan tashkil topgan bo‘lib, bunda tizimning o‘z 
vazifasi bor va o‘z navbatida har bir elementning ham o‘z vazifalari bor. Ammo ular 
birlashib, yaxlit holda bir maqsad sari faoliyat ko‘rsatadi.
1.1.1) tizimning xossasi uni tashkil etuvchi qismlarning xossalar yig‘indisiga 
aynan teng emas, ya’ni
Q
s 
Q
, bu yerda 
Q
n 
q
i
i
1 
1.1.2) tizimning xossasi uni hosil qiluvchi qismlar xossasi bilan funksional 
bog‘liq (tizim o‘zining qismlariga bog‘liq holda mavjud bo‘ladi, rivojlanadi hamda 
faoliyat ko‘rsatadi, bunda bitta qismning o‘zgarishi qolgan barcha qismlarning 
o‘zgarishiga, qolaversa, butun tizimning o‘zgarishiga ham sabab bo‘ladi):
Q
s 
f 
(
q
i 
)
1.1.3) tizim tarkibiga kirgan elementlar o‘zining tizimdan tashqaridagi, 
avvaldan mavjud bo‘lgan xossalarini yo‘qotib, yangi xossalarga ega bo‘ladilar:

---

Q
s 
(
Q
\
Q
)
Q
.
Bu yerda: 
Q
s
– tizim xossasi; 
Q
– tizimdagi avvaldan mavjud bo‘lgan 
elementlarning xossalar to‘plami; 
Q
– tizimga kirgan elementlarning bu tizimdan 
tashqaridagi xossalar to‘plami; 
Q
– yangi elementlarning tizimga kirgandan keyin 
qabul qilgan xossalar to‘plami.
 G1.2. Additivlik qonuni
. Bu qonun tizimning o‘zini tutishiga nisbatan teskari 
holat, ya’ni birorta qismda yuz bergan o‘zgarish shu qismning o‘zigagina bog‘liq 
bo‘lib, u butun tizimga ta’sir etmaydi. Tizimning bu xossasi o‘z navbatida fizik 
additivlik, alohidalik, jamlanuvchanlik, erklilik kabu tushunchalar bilan ifodalanadi. 
Tizimning additivlik qonuni quyidagi tenglikni e’tirof etadi:
Qs 
n qi
i
1 
 G1.3. Sinergizm qonuni
. Bu qonun tizimning ba’zi elementlari bir tomonlama, 
bir yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatgan jarayonda o‘zini namoyon etadi va bu 
multiplikativ xususiyatni kasb etadi. Sinergizmning additivlikdan farqi shundaki, 
tizimning 
samaradorligini 
aniqlashda 
alohida 
qismlarning 
samaradorligi 
jamlanmaydi, balki ko‘paytiriladi.