Mineralogiya

Fosfatlar, arsenatlar va vanadatlar

Ushbu guruh minerallari fosfor, margimush va vanadiylarning tuzlari bo`lib, tabiatda kam tarqalgan. Ularni hosil qiluvchi kationlar – Al, Fe, Mn, Ca, Zn, Cu va Rb. Fosfatlar, arsenatlar va vanadat minerallarining ichki tuzilishini tashkil qilishda quyidagi tetraedrlar radikali [PO₄]^-3, [AsO₄]^-3 va [VO₄ ]^-3 muhim hisoblanadi.

Monasit– (Ce,La...]PO₄ Yunoncha «monaydzen» yakka qilish demakdir (monax so`zidan olingan). Tabiatda u yakka-yakka holda uchraydi. Tarkibi – seriy va lantan 50-68%, R<sub>2</sub>O<sub>5</sub> – 22-31,5%. Izomorf aralashma holida ittriy – 5% gacha, toriy – 5-60% atrofida bo`ladi. Monatsit monoklinal singoniyali, tabletkasimon, prizmatik shakllarda uchraydi. Magmatik jinslarda (intruziv va pegmatitlarda) mayda donali, ba’zan bir necha kilogrammlik xillari mavjud. Uning rangi xilma-xil - qo`ng`ir, sarg`ish-qo`ng`ir, jigarrang, qizil, ba`zan yashil, shishadek yaltiraydi, yog`langandek. Qattiqligi – 5,5, solishtirma og`irligi – 5,5. Monasit kam uchraydi, odatda nefelinli sienit, granit, alyaskit va ularning pegmatitlarida ko`proq tarqalgan. U seriy, lantan hamda toriy olishda asosiy manba hisoblanadi.
Ksenotim – YPO<sub>4</sub>. Tarkibida ittriy oksidi 63% gacha, biroz tseriy, yevropiy uchraydi, ba`zan toriy va uran oksidlari – 5% gacha bo`ladi. U tetragonal singoniyali, prizmatik kristall va ayrimda yaxlit massalar holida topiladi.
Ksenotim – sarg`ish-qo`ng`ir, kulrang, qo`ng`ir ranglarda uchraydi. Uning yaltirashi shishadek, yog`langandek, notekis yuzalar hosil qilib sinadi.
Ksenotimning qattiqligi – 5, solishtirma og`irligi – 4,6. U kuchli radiooaktivlikka ega. Ksenotim nordon va ishqorli intruziv va ularning pegmatitlarida keng tarqalgan. U monatsitdek barqaror mineral bo`lib, odatda sochma konlar hosil qiladi. Ularning yirik uyumlari dengiz qirg`oqlarida aniqlangan. U ham monatsitga o`xshash ittriy va uran, toriy olishda katta ahamiyatga ega.