Minerallar tasnifi

Minerallar tasnifi

Minerallar fizik – kimyoviy jarayonlar natijasida yer yuzi va ichki qismida vujudga keladi. Har bir mineral faqat o‘ziga xos kristallik tuzilishiga ega bo‘lgan aniq tabiiy birikmadan iborat va kimyoviy ele- mentlardan tuzilgan.

Minerallar tasnifini tuzishda asosan kimyoviy ichki tuzilishi prinsipiga amal qilinadi. Minerallar o‘zlarining kimyoviy birikmalari turiga qarab sinflarga va guruhlarga ajratiladi. Xullas, ma’lum bo‘lgan minerallarning hammasi kimyoviy tarkibi va kristall tuzilishiga qarab sinflarga bo‘linadi.

1. 
   Sof tug‘ma elementlar sinfi. Bu elementlar soni 30 dan ortiq. Ko‘pchilik qismini metallar tashkil etadi. Sof elementlarning yer qobi- g‘idagi miqdori – 0,1 %.
   

Metall xillariga oltin, kumush, mis, platina va nometall turlariga oltingugurt, grafit, olmos kiradi.

2. 
   Sulfidlar va sulfotuzlar sinfi. Bu guruhga kiruvchi 40 dan or- tiq metallar oltingugurt, selen, tellur, margimush va surmalar bilan birikmalar hosil qilib, og‘irlik miqdori Yer qobig‘ining 0,15 % ga teng. Bu guruhga oid minerallarning eng muhimlari: xalkozin – CuS₂, argentit –Ag₂S, galenit – PbS, sfalerit – ZnS, grinokit – CdS, kinovar
   

• 
  HgS, nikelin – NiS, pentlandit – (Fe, Ni)₉S₈, xalkopirit – CuFeS₂, auripigment – As₂S₂, realgar –AsS, antimonit–Sb₂S₃, vismutin – Bi₂S₃, molibdenit – MoS₂, pirit – FeS₂, kobaltin–SoAsS, arsenopirit – FeAsS va boshqalar.
  

3. 
   Galoid birikmalar sinfiga ftoridlar va xloridlar, bromidlar kiradi. Bularning ko‘pchiligi ion bog‘lanishli birikmalar hosil qilib, kimyoviy nuqtai nazardan qaraganda HF, HCl, HBr va HJ kislo- talarining tuzlaridan iborat. Bu guruhga mansub minerallar: ftoridlar – flyuorit – CaF₂, xloridlar – galit – NaCl, silvin –KCL, kerargirit – AgCL va karnallit – MgCl KCL 6H₂O
   
4. 
   Oksidlar sinfi. Kislorod bilan 40 ga yaqin elementlar turli xil birikmalar hosil qiladi. Yer po‘stidagi oksidlarning umumiy og‘irligi 17 % ni tashkil etadi. Bundan 12,0 % kremnezyom oksidi, 3,9 % temir oksidi va gidrooksidi va qolgan qismida aluminiy, marganets, titan va xrom oksidlari va gidrooksidlari tashkil qiladi. Bu guruhga kiradigan minerallar «sodda va murakkab oksidlar» va «gidrooksidlar» deyiladi. Tabiatda keng tarqalganlariga: kuprit – CuO, korund – Al₂O₃, gematit
   

• 
  Fe₂O₃, ilmenit – FeTiO₃, magnetit – FeO Fe₂O₃, shpinel – MgAl₂O₄, xrizoberill – BeAl₂O₄, rutil – TiO₂, kassiterit – SnO₂, pirolyuzit – MnO₂, uranit, kvars – SiO₂ va boshqalar kiradi.
  

5. 
   Karbonatlar sinfiga kiruvchi minerallar tabiatda keng tar-
   

qalgan. Bularga kalsit – CaCO₃, magnezit – MgCO₃, siderit – FeCO₃, smitsonit – ZnCO₃, rodoxrozit – MnCO, serussit – PbCO₃, malaxit – Cu₂[CO₃] (OH)₂, azurit – Cu₃[CO₃]₂ (OH)₂ suvli karbonatlarga soda – NaCO₃ · 10 H₂O kiradi.

6. 
   Sulfatlar sinfiga oid minerallar juda ko‘p va xilma xil birikmalar hosil qilsa-da, yer qobig‘ida keng tarqalgani kam. Sulfatlar: barit – BaSO₄, selestin – SrSO₄, anglezit – PbSO₄, angidrit – CaSO₄, gips – CaSO₄ 2H₂O, mirabilit – Na SO₄ 10 H₂O va boshqalar.
   
7. 
   Silikatlar sinfiga juda ko‘p minerallar kiradi. Bizga ma’lum minerallarning 1/3 qismini tashkil etadi. Bu guruhga kiruvchi mine- rallar barcha tog‘ jinslarining asosiy qismini tashkil etadi va «jins ho- sil qiluvchi minerallar» deb ataladi. Shuning uchun ham ular sinch- kovlik bilan batafsil o‘rganilgan.
   

Rentgen yordami bilan o‘tkazilgan tekshirishlar (kristallokimyo- viy kuzatishlar) tufayli silikatlarning ichki tuzilishi ularning kimyoviy tarkibi bilan uzviy bog‘liqligi aniqlangan. Shu bilan birga minerallarning muhim fizik xususiyatlarini, hatto ma’lum darajada genezisini (hosil bo‘lishini) aks ettira oladi.
Silikatlarning tuzilishini rentgenoskopik yo‘l bilan tekshirish natijasida ular quyidagi sinflarga: orolsimon, zanjirsimon, lentasimon, varaqsimon va karkassimon silikatlar sinflariga bo‘linadi.