Milliy universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti «falsafa tarixi va mantiq» kafedrasi

G.K

OGEN 

-

  MATEMATIK  TABIIYOTSHUNOSLIK  HAQIDA 

Cheksiz  bilish  jarayonida  va 

borliqni  yaratilishida  Kogenning  ideali  -  bu  matematik  bilishdir.  Yangi  tabiiyotshunoslik  -  bu 

matematik tabiiyotshunoslikdir. Bu jarayon Kant davridan boshlangan edi. 

---

 

15 

Kogenda  matematika  fanlarning  ideali  ekanligi  alohida  ma’no  kasb  etadi.  Shu  jihatdan, 

Kogen  matematika  haqidagi  ta’limotida  markaziy  о‘rinni  cheksiz  zarrachalar  tо‘g‘risidagi 

tushunchalar  egallaydi.  Matematikaning  asosiy  uslubi  esa  cheksiz  zarrachalarni  hisoblash 

uslubidir.  Aynan  matematik  tushuncha  bо‘lgan  cheksiz  zarrachalarda  Kogen  о‘zining  idealistik 

fikrini  tasdiqlashga  harakat  qilgan.  Unga  binoan  voqe’likni  biz  fikrdan  topamiz,  hissiyotdan 

emas  va  uni  aynan  hissizlikdan  chiqib  fikriy  boshlang‘ichga  boramiz.  Fanning  о‘zi  esa 

«mavjudlikning boshlang‘ichini hissizlikdan» tashqaridaligini isbotlashi kerak. 

Kogen fikricha, fan haqiqatdan buni isbotlaydi. Hamma moddalardagi sodir bо‘layotgan 

hodisalarni  modda  hodisasi  sifatida  fizika  cheksiz  zarrachalar  harakatidan  tushuntiradi,  ya’ni 

hissiyot  tomonidan  qabul  qilinmaydigan  atomlar  va  molekulalarning  tanalarini,  shuningdek, 

vaznsiz  efirning  tо‘lqinsimon  harakatini  ham  hissiyot  tomonidan  bilib  bо‘lmaydi.  Cheksiz 

zarrachalar  tushunchasi  borligi  tufayli  bu  narsalar  bizga  ravshanlashadi,  ya’ni  fiziklar 

«materiya»si  -  his  qilinmaydigan  haqiqiylikdir,  «...materiya  faqat  gipotezadir».  Bu  «gipoteza» 

«о‘z  diqqat-e’tiboriga  hissiyotni  oladi,  lekin  uni  hissiyotning  shuurii  ruhiy  olami  asosida 

tushuntirmaydi, balki matematika uslublari orqali tushuntiradi; hissiyotning shuurini matematika 

uslublari tо‘G‘rilaydi». 

Kogen  cheksiz  zarrachalar  tushunchasini  ishlatib,  shunga  ilova  qiladiki,  elektr  va 

magnetizm hech qanday hissiyot uyg‘otmaydi. Lekin «hozirgi fizika elektrdan butun haqiqiylikni 

asoslashga urinmoqda». 

О‘z  navbatida  reallikning  haqiqiy  kategoriyasi  -  nafaqat  matematikada,  fizikada  ham 

cheksiz  zarrachalar  tushunchasidir.  Hamma  fizik  jarayonlarning  boshlanG‘ichi  cheksiz 

zarrachalar  harakati  birligidan  iboratdir.  Cheksiz  zarrachalar  tushunchasisiz  tabiat  qonunini  na 

asoslab,  na  tushuntirib  bо‘ladi,  fizik  nazariya  ham,  harakat  ham  bо‘lmaydi.  Vaholanki,  harakat 

bu  uzluksizlikdir,  uzluksizlik  esa  makon  va  zamondagi  cheksiz  zarrachalarning  benihoya 

kо‘pligini talab qiladi. 

Hattoki, hissiyotning mazmuni ham, Kogen fikricha, fikrdan, ya’ni - matematik birlikdan 

iborat. Predmet ham о‘zining realligini faqat son orqali ifodalaydi. Son bu fundamentdir. «Real 

predmetlar  о‘zining  metodologik  asosini  matematika  fanidan,  ya’ni  sondan  topadi».  Shuning 

uchun ham cheksiz zarrachalar tushunchasi ilk asos ahamiyatiga egadir. 

Shunday  qilib,  Kogenning  falsafiy  qarashlarida  pifagorchilik  qayta  tug‘ildi.  Lekin 

qadimgi  pifagorchilikda  sonlar  ruhiy  xususiyatga  ega  bо‘lsa,  Kogen  tizimida  esa,  son  -  bu 

kategoriya,  tushuncha.  Pifagor  ta’limotida  sonlar  borliqning  asosini  tashkil  etadi,  lekin  bu 

sonlarni  Pifagor  tirik,  ruhiy  mavjudotlar  sifatida  tushungan.  Sonlarga  bunday  qarash  Kogenga 

mutloq  begonadir.  Demak,  Kogenning  son  tо‘g‘risidagi  ta’limoti  relyativistik  funksionalizm 

kо‘rinishini  oldi.  Hamma  tushunchalar  nisbiy  xususiyatga  egadir.  Fan  taraqqiy  etaveradi  va  bu 

jarayonda  fan  tushunchalarining  yangi  xususiyatlari  ochilaveradi.  Shuning  uchun  ham  fanning 

о‘zgarmas asoslari haqida gap ham bо‘lishi mumkin emas.