Milliy hisoblar tizimi – iqtisodiy statistikaning asosiy uslubiy, asosi va markaziy bo’limi

11.4. Iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’rsatgichlar tizimi va ularni hisoblash usullari
Ishlab chiqarish natijasi har bir ishlab chiqaruvchi korxona, tashkilot, birlashma, tarmoq iqtisodiy sektor va mamlakat miqiyosida baholanadi. Iqtisodiy faoliyat natijalarini baholashnivt aniqligi foydalanilayotgan ko’rsatkichlar tizimi va ularning hisoblash usullariga bevosita bog’liq. Iqtisodiyotning natijasini ifodalovchi ko’r|:atkichlar moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilarning ""faoliyati natijasi bo’lib" ularning qiymatini qanday miqyosda bo’lishydan qat’iy nazar bir xil usulda hisoblash lozim.

Milliy hisoblar tizimidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni alohida ishlab chiqarish byrliklari ^t ^yosida ham hisoblash qabul qilingan.Iqtisodiy faoliyat natijalaripl ko’rsatkichlar tizimi orqali tavsiflashadi.Iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi deb iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’rsatkichlar majmuidan ibarat bo’lib, ularni hisoblashda bir xil usuldan foydalaniladi. Ular o’zaro bog’liq bo’lib, bir-birini to’ldiradi. Iqtisodiyotning har xil darajalari, miqyoslari bo’yicha hisoblangan ko’rsatkkchlar nazariy va uslubiy jihatdan bir bo’lishi o’zaro taqqoslash va umumlashtirish asoslariga ega bo’lishi lozim, shuning uchun xalqaro miqyosda amalda bo’lgan hisobga olish va statistika tizimida iqtisodiy faoliyat natijalarini korxona, firma yoki iqtisodiyot bo’yicha hisoblashda qo’llaniladigan baholar tizimi va ularni hisoblash usullari alohida ahamiyatga ega.

Iqtisodiyotning natijasini ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimi uslubiy tamoyillarga ko’ra iqtisodiyotning barcha tarmoqlari uchun bir xil bo’lishi lozim. Faqat shundagina har bir ishlab chiqaruvchining, har bir tarmoqning yoki sektorning mamlakat iqtisodiy faoliyati natijasiga qo’shgan xissasini aniq baholash mumkin.

Milliy hisoblar tizimida halqaro statistik amaliyotda mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqarish daromadlarni vujudga keltirish daromadini taqsimoti va ulardan foydalanishni ifodalovchi quyidagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.

Yalpi ishlab chiqarish (bu ko’rsatgich 4. Milliy daromad.

faoliyat natijasini baholamaydi, 5. Yalpi ixtiyoridagi milliy daromad.

chunki uning qiymati iste’mol 6. Sof ixtiyoridagi milliy daromad.

qilingan xom-ashyo qiymatiga bog’liq 7. Iqtisodiyotni yalpi foydasi.

lekin undan yalpi qo’shilgan qiymatni 8. Iqtisodiyotni sof foydasi.

aniqlashda foydalaniladi). 9. Yalpi milliy jamg’arish,

2. 
   Yalpi ichki mahsulot. 10. Sof milliy jamg’arish.
   
3. 
   Sof ichki mahsulot.
   

Iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’rsatkichlarni
hisoblashda harajatlar va soliqlar ko’rsatkichlari tizimidan
fodalaniladi. Iqtisodiyotni ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati
natijalarini hisoblash va ularni tahlil etishda faoliyat vdtijalarini
quyidagi guruhlarga ajratiladi. (1-shakl) Makro miqyosida ijtimoiy
mahsulot yoki tarmoqlar mahsuloti qiymatini hisoblashda ishlab
chiqarish bahosi kabi baholardan foydalanishardi. Milliy hisoblar
tizimida yoki iste’mol bahosi quyidagi baholardan foydalanishadi

1. Bozor bahosi- ishlab chiqaruvchi 2. Asosiy baholar.

3. Omil baholar.

Baholarning shakllanishini ikkinchi shaklidan yaqqol ko’rish mumkin. (2-shakl) Omil baho tarmoqlararo balansny tuzishda qo’llaniladi. Milliy hisoblar tizimida faoliyat natijalari ko’rsatgichlari asosan bozor bahosida baholanadi. Bozor bahosi - bu ishlab chiqaruvchilar asosiy baho va iste’molchilar bahosi bo’lib, u yoki bu bahoni qo’llash, u yoki bu operasiyani amalga oshirishda haqiqatda qo’llanishga ko’ra aniqlanadi.

Iste’molchini bozor bahosi - xaridor tomonidan mahsulot va
xizmatlar sotib olish uchun to’langan pul bo’lib, mahsulotga sof soliqlar
va transport va savdo ustamalarini qamrab oladi.Asosiy bozor bahosi ishlab chiqaruvchi tomonidan mahsulot va xizmat birligi uchun olingan pul bo’lib, mahsulotga soliq univg tarkibiga kirmaydi lekin mahsulotlarga subsidiyalar unda aks etadi. Bu baho har xil tarmoqlarda soliq va subsidiyalarga ta’sir etuychi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Yalpi ichki mahsulot (yalpi milliy mahsulot) omil asosiy bahoda va bozor bahosida baholanishi mumkin.

Milliy hisoblar tizimida qo’shilgan qiymatni shakllanishni quyidagicha ifodalash mumkin.

1. 
   Mehnat haqi. 5. Ishlab chiqarishga subsidiya.
   
2. 
   Foyda. 6. Asosiy bahodagi qo’shilgan qiymat.
   
3. 
   Omil bahodagi qo’shilgan qiymat. 7. Mahsulotga soliq.
   
4. 
   Ishlab chiqarishga soliq. 8. Mahsulotga subsidiya.
   9. Ishlab chiqaruvchining bahosidagi qo’shilgan qiymat.
   

Shunday qilib milliy hisoblar tizimida 1993 yildan boshlab
tarmoqlar mahsulotini asosiy bahosida baholash, agar bunga imkon
.bo’lmasa ishlab chiqaruvchi bahosida baholash maqsadga muvofiq deb
olinadi. Buni quyidagicha yozish mumkin: YaIM=YeYaKK+YeMS-YeS

Bu yerda: YaKK- iste’molchi bahosidagi yalpi qo’shilgan qiymat,

MS- mahsulotlarga subsidiyalar.

Agar yalpi mahsulot ishlab chiqaruvchi bahosida baholansa unda
yalpi ichki mahsulot bo’ladi:

KKS-shshlabchiqaruvchi bahosida qo’shilgan qiymatga soliq; IS- import tovarlariga soliq; S- importga subsidiya.

Sotish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozor bahosida baholanadi. Agar bozor bahosi bo’lmasa tannarxi bo’yicha baholanadi. Bozorga oid bo’lmagan xizmatlar ularni amalga oshirish harajatlari qiymatida baholanadi. Yalpi ichki mahsulot qiymatini hisoblash uchun asosiy manba yalpi ishlab chiqarish qiymatidir- yalpi ishlab chiqarish hisobot davrida ishlab chiqarilgan bozorga oid va oid bo’lmagan mahsulotlar va xizmatlarning umumiy qiymatidan iborat. Yalpi ishlab chiqarish ishlab chiqarish natijasini ifodalovchi ko’rsatkich sifatida quyidagilar qiymatini aks ettiradi: mahsulotlar ishlab chiqarish qiymati, bozorga oid xizmatlar qiymati (moliyaviy vositachilarni shartli ravishda hisoblangan mahsuloti qiymatidan boshqa).

Bozorga oid bo’lmagan xizmatlar qiymati. Moliyaviy vositachilar (shartli ravishda) xizmatini sharti hisoblangan qiymati. Yalpi ishlab chiqarish joriy baholarda baholanadi. Buqda asosan amaldagi bozor baholari qo’llaniladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi odatda ishlab chiqarish jarayonining tugagan vaqti hisobga olinadi. Lekin ,yalpi ishlab chiqarish qiymati yil uchun aniqlanadi va yil oxirida mahsulotlar foydalanishga tayyorligiga ko’ra har xil bo’ladi. Shuning uchun mahsulotlarni tayyorligiga ko’ra quyidagi turlarga ajratiladi, tayyor mahsulotlar, yarim fabrikantlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va qurilish.

Tayyor mahsulot bu mahsulotlar bo’lib, ularni mazkur rezident - xo’jalik birligi doirasida tayyorlash jarayoni tugatilgan bo’ladi. Yarim fabrikantlar 6u mahsulotlar bo’lib, ularni tayyorlash jarayoni oxiriga yetkazilmagan ularni qayta ishlash mazkur korxonada yoki undan tashqarida nazarda tutaladi. Tugatilmagan ishlab chiqardsh sanoat, qishloq xo’jaligi, umumiy ovqatlanish tarmoqlari korxonalarida bo’lib, mazkur korxonada yoki uning biror bo’limida ishlab chiqarish jarayoni boshlangan, muayyan harajatlar qilingan, mahsulot sarflangan lekin mahsulot tayyor bo’lmagan. Tugallanmagan qurilish mahsuloti, qurilish ishlarining ayrim turlari yoki konstruktiv elementlari qiymatidan iborat bo’ladi. Tugallanmagan qurilish ishlab chiqarish mahsuloti qiymati qurilish ishlari boshlangan, lekin tugallanmagan bulsada bu ishlari qiymatidan iborat bo’ladi.

BAHOLASh TARKIBI.

Baxolar	Oraliq istemol	Mehnat haqi	Yalpi foyda	Ishlab chiqarishga sof soliqlar	Mahsulot-larga sof soliqlar	Transport va savdo ustama narxlari
Omill baho	1	2	3	4	5	6
Asosiy baho
Ishlab chiqarish bahosi.
Istemol bahosi

Yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga tayyor mahsulot, yarim fabrikantlar, va tugallanmagan ishlab chiqarish qiymati bilan bir qatorda ba’zi sotish uchun ishlab chiqarilmagan mahsulot va xizmatlar qiymati ham kiradi. Ularga: