|
»iqtisodiy hudud; rezideit; iqtisodiy manfaatdorlik markazi.
Iqtisodiy hudud tushunchasi siyosiy maqsadda qabul qilingan mazkur mamlakat hududi degan tushuncha bilan mos kelmaydi. Iqtisodiy hudud deganda mazkur davlat ma’muriy jihatdal boshqarayotgan hudud bo’lib, unda shaxslar tovarlar, nullarning erkin harakati ta’minlanadi. Shuningdek, mazkur davlatning iqtisodiy hududiga quyidagilar kiradi:
-havo yo’llari, mazkur mamlakatning hududiy suvlari va mazkur mamlakat qazilma boyliklari, yoqilgi va boshqa xom-ashyolarni olish xuquqiga ega bo’lgan xalqaro suvlardagi joylar;
-mazkur davlatning chet ellardagi hududiy anklavalar deb
atalmish zoialari bo’lib, davlat tashkilotlari foydalaniladigan
yerlardir (ijaraga olish yoki mulkchilik asosida, diplomatik, harbiy,
ilmiy yoki boshqa maqsadlarda elchixonalar va boshqa davlat
muassasalari foydalanadilar). ^^^
Mazkur mamlakatning chet ellardagi «erkin zona» deb atalmish yerlardagi korxonalar o’sha mamlakatning iqtisodiy hududiga ta’luqli bo’ladi. Mazkur mamlakatning iqtisodiy hududiga uning yeridagi boshqa mamlakatlarni «hududiy anklavalari» va xalqaro tashkilotlarning faoliyati ta’luqli emas. Institusion birliklar (uy xo’jaligi, korxonalar, tashkilotlar) ning iqtisodiy manfaatdorlik markazi shu mamlakat hududi bilan bog’liq bo’lsa ularni mazkur mamlakataing rezidentlari deb hisoblanadi.
Shunday qilib, mazkur mamlakatning iqtisodiy hududida bir yildan ortiq vaqt mobaynida iqtisodiy faoliyatda bo’lgan uy xo’jaligi, korxona va tashkilotlar rezidentlar deb hisoblanadi. Bu yerda rezident tushunchasi milliylik va fuqaroliqdagi rezident tushunchasiga mos kelmaydi.
Amalda mazkur mamlakatning rezidentlari qatoriga shu mamlakatlarda yashovchi kishilar ta’l) ,/i bo’ladi. Lekin mamlakatda qisqa mudda!ta (bir yildan kam vaqtga) yashash uchun kelganlar (turistlar, artistlar, sportchilar, olimlar, mavsumiy ishchilar va boshqalar), shuningdek chet el elchixonalari xodimlari, diplomatik tashkilotlar va boshqa chet el muassasalari xodimlari; mamlakatdagi boshqa davlatlar harbiy qismlari (shaxsiy tarkibi) xodimlari va askarlari rezidentlar qatoriga kirmaydi. Mazkur mamlakatning rezidentlari qatoriga chet el elchixonalarida va boshqa diplomatik tashkilot yollab ishlayotgan shu mamlakat fuqarolariga ta’luqli bo’ladilar.
Chet ellik talabalar o’z mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqani uzmagan bo’lsalar ularning o’qish muddatidan qatiy nazar o’z davlatlarining rezidentlari bo’lib hisoblanadilar.
Samolyotlar, kemalarni ekipajlari mamlakatdan tashqari faoliyat ko’rsatsalar ham, o’z oilalarining uy xo’jaligi a’zolari bo’lganligi uchun mazkur mamlakatning rezidentlari bo’lib hisoblanadilar.
Mazkur mamlakatdagi xalqaro tashkilotlargogag xodimlari agar xalqaro tashkvlot-maxkamasida xizmatchi vazifasida bir yildan ortiq muddatda ishlasa, ular shu mamlakat rezidentlari qatoriga kiradi.
Maekur mamlakatning rezident -korxonalari deb mamlakataing iqtisodiy hududida ishlab chiqarish bilan shugillanayotgan chet el firmalari va korporasiyalarining filiallari, qo’shma va aralash korhonalar kabi xo’jalik birliklariga aytiladi.
Mazkur mamlakatning boshqa mamlakatlarda ishlovchi qurilish birigadalari ham mamlakat rezidentlari qatoriga qo’shiladilar, agar ular o’zlarinig qurilish tashkilotlari bilan aloqada bo’lsalar ularning bir qismi hisoblanadilar.
Ichki iqtisodiyot mamlakatning iqtisodiy hududidagi rezidentlar va rezident bo’lmagalarning faoliyatni o’zida mujasaimlantiradi. Milliy iqtisodiyot esa, faoliyat ko’rsatayotgan joylardan qat’iy nazar faqat rezidentlar faoliyatini qamrab oladi.
MHTda quyidagi tushinchalardan foydalaniladi:
Mahsulotlar-mehnat natijasi bo’lib, ular moddiy buyum shakliga ega bo’ladi (kuvat beruvchi yokilgi ham shu hisobda).
Xizmatlar-faoliyat natijasi bo’lib, kipshlarning yoki jamoaning muayyan ehtiyojini qondirishdan iborat bo’lib biror mahsulot sifatida shakillanmaydi. Bunga moddiy va nomoddiy xizmatlar ta’luqlidir.
Tovarlar-mahsulotlar va xizmatlar, bo’lib odatda bozorda uni
ishlab chiqarishga ketgan harajatlarni qoplaydigan narxda sotishga
mo’ljallanadi. Molyaviy tashkilotlarni vositachilik xizmatlarning
qiymati, shaxsiy uyda yashagani uchun shartli ravishda hisoblangan
qiymat ham shartli ravishda tovar hisoblanadi.
Bozorga ta^luqli bo’lmagan xizmatlar-davlat tashkilotlari va: jamoat tashkilotlarving joriy istemolini qondirishga ta’luqli xizmatlardir.
Iqtisodiy faoliyatni va milliy hisoblarini hisob birligi deb operasiyalar hisoblanadi.Operasiya qiymati odatda mazkur operasiya uchun to’lov muddati kelganda qayd etiladi. Shuning uchun perasiyalarning asosiy qismi haqiqiy to’langan qiymati bo’yicha emas, hisoblangan qiymat bo’yicha qayd etiladi. Faqat davlat rektoridagi operasiyalar haqiqatda to’langan qiymata bo’yicha hisobga olinadi.
Iqtisodiy operasiyalar o’zining amalga oshirilishi bo’yicha ikki !tomonlama (agar ikki iqtisodiy agent qatnashgan bo’lsa), va bir 'tomonlama (agar operasiya bir iqtisodiy agent tomonidan amalga oshirilsa). Xizmat ko’rsatish bo’yicha o’tkazilgan operasiyalar ikki tomonlama operasiyalarga misol bo’ladi. Bir tomonlama bperasiyalar deganda ishlab chiqaruvchilar o’z mahsulotlarini istemol qilsalar yoki uy egalari o’z uylarida yashashlari bilan bog’liq operasiyalar tushiniladi.
Iqtisodiy operasiyalar amalga oshirilish xususiyatlariga ko’ra ikki guruhga bo’linadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
