Миллий иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш натижаларини ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни хисоблаш усуллар

Миллий иқтисодиётнинг ишлаб чиқариш натижаларини ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни хисоблаш усуллар

Мамлакат иқтисодиёти ривожланишини таҳлил қилиш, миллий иқтисодиёт ривожланишидаги муаммоларни аниқлаш ҳамда уни янада ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқариш учун бир қатор иқтисодий кўрсаткичлардан фойдаланилади.

Ҳукумат статистик рақамлардан ривожланиш даражасини мониторинг қилиш ва иқтисодий сиёсатни шакллантириш мақсадида фойдаланади.² Алоҳида фирмалар фаолиятига баҳо беришда қўлланиладиган кўрсаткичлардан фарқли тарзда бу кўрсаткичлар миллий иқтисодиётнинг барча субъектлари фаолиятига умумий баҳо бериш, макроиқтисодий таҳлил ўтказиш, мамлакат иқтисодиётининг жаҳон хўжалигида рақобатга бардошлилиги даражасини аниқлаш имконини беради.
Бу кўрсаткичларга қуйидагилар киради:

• Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), Соф ички маҳсулот (СИМ), Ялпи миллий даромад (ЯМД), Соф миллий дароимад (СМД), шахсий даромад (ШД), Шахсий тасарруфидаги даромад (ШТД), Истеъмол (C), Жамғариш кўрсаткичларининг ҳажми ва ўсиш суръатлари;

  
  

• иқтисодиётнинг таркибий тузилиши;

  
  

• мамлакат экспорти ва импорти ҳажми, таркиби, ЯИМдаги улуши ва ўсиш суратлари;

  
  

• ресурслардан фойдаланишнинг самарадорлигини характерловчи кўрсаткичлар (Меҳнат унумдорлиги, Фонд қайтими);

  
  

• давлат буджети тақчиллиги, дефлатор, истеъмол баҳолари индекси, инфлатсиянинг ўсиш суръатлари;

  
  

• ишсизлик даражаси ва ишсизлар сони, аҳолининг иш билан бандлик даражаси;

  
  

• аҳолининг моддий неъматлар ва хизматлар истеъмоли ҳажми, уларнинг жамғармалари, иш ҳақининг қуйи миқдори ва бошқалар.

  
  

Давлат буджети тақчиллиги ва инфлатсия суръати каби кўрсаткичлар умумий макроиқтисодий вазиятга баҳо беришда қўлланилса, ЯИМ, СИМ, ЯМД, СМД, ШД, ШТД, C, С кўрсаткичлари миллий ишлаб чиқаришнинг параметрларини ва динамикасини таҳлил этишда фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар иқтисодиётнинг барча субъектлари фаолиятлари натижаси сифатида аниқланиб, уларни ҳисоблашнинг асосини Миллий ҳисобчилик тизими(МҲТ) ташкил этади. МҲТ мамлакат бухгалтерияси вазифасини ўтагани ҳолда унинг стандартларидан келиб чиққан ҳолда макроиқтисодий кўрсаткичларни ҳисоблаш, мамлакатлараро таққословларни амалга ошириш имконини беради.

Мамлакат иқтисодиётининг ҳақиқий ҳолатини ўрганиш, унга тизимли баҳо бериш учун юқорида санаб ўтилган барча кўрсакичлардан фойдаланиш зарур, акс ҳолда бир томонлама ёндошувга йўл қўйилиши мумкин.
Ишлаб чиқариш усулида ҳисобланган ЯИМ якуний товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришнинг турли босқичларида қўшилган қийматлар йиғиндиси сифатида аниқланади. ЯИМни бу усулда аниқлаш статистик жиҳатдан қулай бўлиши билан бирга уни ҳисоблашнинг муҳим шартига амал қилиш, яъни бир қийматни икки бор ҳисобга олиш, ёки оралиқ маҳсулот қийматини ЯИМга киритиб юборишнинг олдини олади.³
Ишлаб чиқариш ҳажмини тўғри ҳисоблаш учун жорий йилда ишлаб чиқарилган товар ва кўрсатилган хизматлар қиймати бир марта ҳисобга олиниш керак. Кўпгина маҳсулотлар бозорга боргунча бир нечта ишлаб чиқариш босқичини ўтайди. Шу сабабли ЯИМда айрим маҳсулотларни икки ва ундан кўп марта ҳисобга олмаслик учун, фақат пировард маҳсулотнинг бозор қиймати ҳисобга олинади, оралиқ маҳсулотлар эса ҳисобга олинмайди.
Якуний товарлар ва хизматлар деганда уларнинг ишлаб чиқариш, ёки ички айирбошлаш сиклидан чиққан, якуний истеъмол, жамғариш ёки экспорт учун фойдаланиладиган қисми тушунилади.
Якуний товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришда сарфланган оралиқ товарлар ва хизматлар баҳоси ЯИМга қўшилмайди.
Қўшилган қиймат товар ва хизматларнинг сотиш баҳоси билан уларни ишлаб чиқариш учун фойдаланилган хом ашё ва материалларни сотиб олишга қилинган харажатлар ўртасидаги фарқ кўринишида аниқланади.⁴
Ишлаб чиқариш усулида аниқланган ЯИМ кўрсаткичиниг структурасини ва ундаги силжишларни таҳлил қилиш жуда муҳим хулосалар беради. Алоҳида тармоқларнинг мамлакат иқтисодиётида яратилган ялпи қўшилган қийматдаги улуши, бу улушнинг ўзгариши бу мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражаси ва кутилаётган истиқболига баҳо бериш имконини беради.
Иқтисодиёт ривожланиши, реал секторда ишлаб чиқариш самарадрлиги ошиб бориши билан саноат ва айниқса хизмат кўрсатиш соҳаларининг ЯИМдаги улуши ортиб борилиши жаҳон иқтисодий тарихида кузатилган ҳодисадир. Ўзбекистон Республикасида 2000-2018 йилларда саноат тармоқларининг ЯИМ даги улуши ортиб бораётганлиги прогрессив таркибий силжишдан далолат беради.
Мамлакатимизда иқтисодиётнинг таркибий тузилишини такомиллаштириш борасида олиб борилган чора-тадбирлар натижасида ижобий сифат ўзгаришларига эришилди. Бу авваламбор ЯИМнинг тармоқ таркибида рўй берган ўзгаришларда ўз аксини топади.
1-жадвал маълумотларига таянган ҳолда Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқарилган ЯИМнинг тармоқ тузилишини кўриб чиқамиз.
Мустақиллик йилларида хомашё ресурсларини чуқурроқ қайта ишлаш, юқори қўшилган қийматли товарлар улушининг ортишига қаратилган таркибий сиёсатни амалга ошириш натижасида мамлакат ялпи ички маҳсулот таркибида қишлоқ хўжалиги улушининг пасайиши ва саноат, хизмат кўрсатиш соҳаларининг улушини ортиши кузатилмоқда.
1-жадвал
Ўзбекистон Республикасида ЯИМ ишлаб чиқариш таркиби⁵

Йиллар	ЯИМ	Саноат	Қишлоқ хўжалиги	Қурилиш	Транспорт ва алоқа	Савдо ва умумий овқатланиш	Бошқалар	Соф солиқлар
2000	100	16,2	34,4	6,9	8,8	12,3	21,4	12,5
2001	100	16	34	6,6	8,6	13,3	21,5	11,9
2002	100	16,6	34,5	5,6	9,4	12,6	21,3	12,6
2003	100	18,3	33	5,4	10,9	11,7	20,7	13,7
2004	100	20,4	30,8	5,6	11,9	11,2	20,1	14,1
2005	100	23,7	29,5	5,4	11,8	9,8	19,8	10,6
2006	100	24,2	27,9	5,6	12,3	10	20	10,1
2007	100	23,3	25,9	6,6	12,6	10,5	21,1	10,1
2008	100	26	21,9	6,2	13,9	9,6	22,4	9,9
2009	100	26,1	20,6	7,5	12,8	9,8	23,2	9,6
2010	100	20,2	32,9	5,8	11,3	9,3	20,5	12,8
2011	100	18,7	35,9	5,2	11,1	8,9	20,2	12
2012	100	19,3	34,9	5,3	11,2	8,5	20,8	11,9
2013	100	19,7	33,1	5,7	11,4	8,7	21,4	11
2014	100	20,2	33,8	5,7	10,7	8,7	20,9	10,4
2015	100	20,2	34,1	6	10	8,5	21,2	9,6
2016	100	20,6	34	6	9,6	8,5	21,3	9,2
2017	100	22,2	34	5,7	9,5	8	20,6	11,5
2018	100	26,3	32,4	5,7	8,3	7,3	20	11,2

2000-2018 йилларда ЯИМ таркибида саноатнинг улуши 16,2 фоиздан 26,3 фоизгача (қурилиш тармоғини ҳам қўшиб ҳисоблаганда 32 фоизгача) ўсди, бунда саноатнинг таркиби сезиларли даражада диверсификатсия қилинди, бу саноатда хомашёга йўналтирилишдан ички ва ташқи бозорда талаб этилган тайёр товарлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш борасида амалга оширилган чора-тадбирлар натижаси ҳисобланади. Бу аввало мамлакатимиз иқтисодиётида индустриал саноат тармоқлари ва хизматларнинг жадал ривожланиб бораётгани билан изоҳланади. Қўшилган қийматлар йиғиндиси кўринишида ҳисобланган ЯИМ таркибига соф билвосита солиқлар, яъни давлат буджетига тушган қўшилган қиймат солиғи, аксиз солиғи ва божхона божи тўловлари билвосита солиқлар билан давлат буджетидан ишлаб чиқарувчиларга берилган субсидиялар ўртасидаги фарқ ҳам қўшилади.
Соф солиқларнинг ЯИМдаги улуши 2000 йилда Ўзбекистон Республикасида 12,5 фоизни, 2018 йилда эса 11,2 фоизни ташкил этди. Соф солиқларнинг ЯИМдаги улуши камайиб боришини ижобий тенденсия деб баҳолаш мумкин.
Шу билан бирга, ушбу даврда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ўсишининг юқори суръатлари (ҳар йили ўртача 6,2 %) сақлаб қолинган ҳолда ЯИМ таркибида қишлоқ хўжалигининг улуши 34,4 фоиздан 32,4 фоизгача ўзгарди.
Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритиши билан қисқа муддатларда мамлакатнинг ғалла ва умуман озиқ-овқат мустақиллигига эришиш, аҳолини ўзимизда ишлаб чиқарилган асосий озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш стратегик мақсади қўйилди.
Озиқ-овқат муаммосини ҳал этиш учун пахта экин майдонлари 2 марта қисқартирилди, бўшатилган майдонларда эса озиқ-овқат экинлари, шу жумладан, ғалла, мева-сабзавот, картошка, узум, полиз ва озуқа экинлари этиштирила бошлади.
Ўзбекистон мустақиллик йилларида мамлакатимизда саноатнинг автомобилсозлик, нефт-газ-кимё, нефт-газ машинасозлиги, замонавий қурилиш материаллари саноати, темир йўл машинасозлиги, маиший электротехника, фарматсевтика, замонавий озиқ-овқат ва тўқимачилик каби мутлақо янги тармоқлари барпо этилди. Асака ва Питнак шаҳарларида
Барчамизга аёнки, хизмат кўрсатиш соҳаси иқтисодиётимизни барқарор ривожлантиришнинг энг муҳим манбаи ва омили ҳисобланади. Жаҳон тажрибаси бугун айнан ушбу соҳа ялпи ички маҳсулотни шакллантириш, аҳоли бандлигини таъминлаш, одамларнинг фаровонлигини оширишда этакчи ўрин тутишини кўрсатмоқда.

Агар 2000 йилда ЯИМ таркибида хизмат кўрсатиш соҳасининг улуши 42,5 фоизни ташкил қилган бўлса, сўнгги 18 йил мобайнида мазкур соҳанинг жадал таркибий силжишлари (ўртача ўсиш суръати 114%) ушбу соҳанинг ЯИМдаги улушини 2005 йилдаги 41,4 %дан 2018 йилда 35,6 %гача ўзгаришини таъминлади (2- жадвал).